1896 жылы Сібір өлкесі туралы сол кездегі бар (ақпарат берілген «Сібір және Ұлы Сібір темір жолы» жинағы жарық көрді. Сол жылдары Қазақстан аумағының бір бөлігі Сібірге кіргендіктен, бұл жинақтың авторлары аймақтың дала кеңістігін де назардан тыс қалдырмады. Qazaqstan Tarihy порталы осы жинақты зерттеп, оқырмандарды Сібірдің географиялық және әкімшілік бөлінісімен, зерттеулері мен қоныстануы туралы тарихи шолумен таныстырады, сондай-ақ қазақ жер шаруашылығы, мал шаруашылығы, даланың таулы және орманды кеңістігі туралы қысқаша баяндайды.
Зерттеушілер Қырғыз даласының шетінде орыс билігі біртіндеп қозғалғанын жазады. Бұл қозғалыс 1731 жылы Кіші жүз орыс бодандығына кірген кезде басталды деп саналады. Революцияға дейінгі кезеңдегі Сібір газеттерінің мұрағаттарында «1769 жылы қытайлар қиратқан Жоңғар патшалығының құлауы Қырғыз-Қайсақтарды берік тірегінен айырды және ақыр соңында оларды Ресейге жүгінуге мәжбүр етті» деген пікір бар. Әрі қарай, осы құжаттарда: «Орта қырғыз Ордасының батыл әрі ақылды ханы Абылай өмірінің соңына дейін, яғни 1781 жылға дейін, Қытай мен Ресей арасында шебер амалдар жасай отырып, өз халқының нақты тәуелсіздігін сақтай білді. Бірақ оның әлсіз мұрагері Уәли хан кезінде және жекелеген қырғыз тайпалары мен ордалары арасындағы үнемі қақтығыстардан кейін тайпалар бірінен соң бірі Ресейдің үстемдігіне және қуатты қорғауына біртіндеп бағыну арқылы көрші халықтардың езгісінен құтылуды іздеді...»
Қазақтардың мұндай бірте-бірте бағынуы орыс үкіметін өз форпосттарын Сібір-Ертіс сызығынан әлдеқайда алысқа, далаға тереңдей еніп қоюға «мәжбүрледі». 1824-1834 жылдары қазақ даласында алғашқы орыс қоныстары құрылды. Содан кейін бұндай қоныстардың саны тек арта түсті.
Отырықшы егіншілікке қолайсыз жерлерге (Баянауыл, Қарқаралы, Ақмола, Атбасар) орналасқан Орта жүз жеріндегі орыс кенттері дала шетіндегі орыс билігі үшін берік тірек пункттері бола алмады. Бірақ 1840 жылдардың басынан бастап орыс натуралистері мен геологтары (Карелин, Кирилов, Ал. Шренк пен А.Е. Влангали) дала шетінің отырықшы өмірге қолайсыз жерлерден ғана тұрмайтындығын, керісінше, Тарбағатай мен Жетісу Алатауының етегінде егіншілікке және жерді отарлау үшін қолайлы жерлер бар екенін анықтады. 1847 жылдан бастап, Жетісу мен Іле Алатауының баурайындағы табиғаты керемет жерлердегі Ұлы жүздің Ресейге бағынған уақытынан бастап, қазақ өлкесінің оңтүстік-шығыс бұрышын отырықшылау мен егіншілік отарлауға нағыз мүмкіндік ашылды. 1847 жылы Жетісу Алатауының етегінде Қопал қаласы, ал 1854 жылы Іле Алатауының етегінде Верный бекінісі, содан кейін осы жотаның етегінде бірқатар маңызды қоныстар құрылды.
ХХ ғасырдың басындағы зерттеушілер Іле тау бөктерін басып алудың Ресей тарихында Амур өлкесін басып алуымен бірдей мәнде болғанын жазады. Орталық Азияның осы шетінде орыс отарлауы беки түскеннен-ақ осы жаққа қарай орыс ғылымының пионерлері бет түзей бастайды. 1855-1857 және одан кейінгі жылдары Орыс Географиялық Қоғамы осы шетке өзінің алғашқы экспедициясын жабдықтады, содан кейін барлық күш-жігерін тек осы шетті зерттеу үшін ғана емес, сонымен бірге оны Орталық Азияның ғылыми қазыналарын біртіндеп пайдаланудың бастапқы нүктесі ретінде қабылдады. Орыс Географиялық Қоғамының үздік қайраткерлерінің есімдері Ұлы Дала мен оның шегінен тыс жатқан Орта Азия кеңістіктерін зерттеумен байланысты болды.
Осы арада Верный көп ұзамай орыстардың көрші көшпелі тайпаларға ықпалының тірегіне айналды.
Верныйдың іргетасымен бір уақытта дерлік, Сырдарияның төменгі ағысында, қоқандықтардан алынған Ақмешіттің орнында Перовский бекінісі салынып, Сырдария бойымен Перовскіден Қазалыға дейінгі шекара сызығы ұйымдастырылды, 1850 жылдардың аяғында Ресей үкіметі өз шекарасын қазақ даласының отырықшы Түркістан мемлекеттерімен шекарасына қарай ауыстыру керек деген тұжырымға келді. Осылайша, олар орыс шекараларына кірген Ыстықкөл көлі мен Перовский фортының меридиандары арасындағы солтүстікте Сырдарияның жоғарғы ағысын шектейтін жотаның тау бөктері жолағын иемденді. 1860 жылы полковник Циммерман бастаған бұл істі 1964 жылы полковник Черняев аяқтады. Ташкентті жаулап алудың салдары біртіндеп бүкіл Түркістанды орыс билігіне алып келді және 1881 жылы Каспий аймағын Парсы мен Ауғанстан шекараларына дейін жаулап алумен және Закаспий темір жолын жүргізумен аяқталды.
Егіншілік
Дала облыстарында егіншілік егіншілікке жарамсыз дала арасында таралған салыстырмалы түрде шағын аудандарда ғана болып, дамыды. Осындай салыстырмалы түрде кең аудандар Ақмола облысының Көкшетау және Петропавл уездерінде болды, ол жерлерге негізінен егіншілікті отарлау бағытталған болатын. Ақмола және Семей облыстарының басқа уездерінде бұл отарлау мардымсыз болды. Салыстырмалы түрде егін шаруашылығы тек қана жасанды суару аудандарында: Семей облысының Зайсан уезінде және Жетісу облысының тау бөктерінде дамыған.
Дала генерал-губернаторлығының үш облысында азды-көпті дақылдар оазисі болды. Осы облыстардың қалған кеңістігі егіншілік мәдениетіне де, кәсіпшілік қызметіне де ауысудың тұспалынсыз тек өзінің мал шаруашылығының өнімдерімен ғана өмір сүрген қазақтардың көші-қоны болды. Екінші жағынан, қазақтар арасында қыс мезгіліне шөп дайындау дәстүрі кең тарай бастаған, ал Ақмола облысының оңтүстік уездерінде қазақтар көшпелі өмір салтын жалғастырумен қатар, жер жыртумен де айналысты. Бірақ жер өңдеу жетілдірімегендіктен, бұндай жыртылған жерлер өте аз болды. Сонымен қатар, Зайсан уезінің бір бөлігінде және Жетісу облысының тау етегінде өмір сүрген қазақтардың көшпелі тұрмысының өте қарқынды ирригациялық егіншілікпен ұштасқанын атап өту қажет. Бұл қазақтарда қыстауы және жаз жайлауы болған, алайда суару, жырту және егу, астық жинау және т.б. үшін олар жазда бірнеше рет егін алқаптарына келіп отырған.
Астық өсіру жасанды суландырусыз жүргізілген Ақмола және Семей облыстарының уездеріндегі егіншілік жағдайлары ерекше болмады. Бұл жағдайлар Сібір губернияларының астықты елдімекендерінің жағдайына толық ұқсас болды, тек айырмашылығы - даладағы жерлер жаңа болды, сондықтан олардың өнімділігі жоғары және құрғақшылық аз болды. Алайда, суарусыз егіншіліктің неғұрлым кең дамуы тек Ақмола облысында мүмкін болғанын атап өткен жөн. Семей облысында табиғи суару кезінде егіншілікке мүлдем жарамсыз, бірақ жасанды суару кезінде дақылдарды өсіруге қабілетті ұсақ тасты топырақ басым болды.
Аймақтағы ауыл шаруашылығына толық сипаттама беру үшін оның жоғарыда көрсетілген жағдайлардан өзгеше жағдайда қойылған Семей облысының Зайсан ауданындағы және Жетісу жеріндегі жағдайы туралы айта кету керек.
Зайсан уезінде де, Жетісу облысында да егіншілік тек қана жасанды суармалы жерлерде жүргізілді. Егіндіктерге мұнда үлкен суару арықтары өткізілді, олардан жер жырту кезінде, соқамен, барлық бағытта ылғалды біркелкі тарататын ұсақ жырашықтар жүргізілген. Зайсан уезінде суармалы егістіктер кейде тыңайтылды, ал суарудың өзі алғаш рет жер жыртар алдында, содан кейін астықтың өсуі кезінде екі-төрт рет жүргізілді. Сегіз рет астық жиналғаннан кейін егістік үш жылдық демалысты немесе тыңайтқышты қажет етті. Сегіз жыл бойы ол егстік алқапта бидай, қара бидай, тары, сұлы және т. б. дақылдың бір түрі үздіксіз егіліп отырды. Жетісу облысында жылы климатқа байланысты суармалы жерден жылына екі рет астық алынып отырды. Семей және Жетісу облыстарындағы суармалы егістіктерден өнім өте ірі болып шықты, ал құрғақшылық ешқашан болған емес, ал суармалы жерлерде өсірілген астық өзі үшін де, Қытайға және жақын қазақ көштеріне сатуға да жеткілікті болды.
Мал шаруашылығы
Мал шаруашылығы халықтың шаруашылық өмірінде бірінші кезектегі рөл атқарды.
Қырғыз шеті кіретін Сібірдегі мал шаруашылығының мөлшері өте алуан түрлі болды. Мысалы, Сібірдің ауылшаруашылық жолағындағы жылқылар көбінесе ауылшаруашылық жұмыстары үшін ұсталды. Бұл жылқылардың бойы аласа, азық пен суға талғамайды, ыстық пен суыққа төзімді, жылдам, бірақ мықты болмады. Жалпы, Сібірдің әр жерінде жылқы түрлері әркелкі болған: мысалы, Тобыл губерниясының оңтүстік далалы бөлігінде жылқылар қазақ далалық жылқы тұқымымен будан болған және шапқан кездегі айрықша жылдамдығы мен төзімділігімен ерекшеленген. Томск облысында жылқылар қазақ тұқымынан әлдеқайда баяу болды, бірақ олар ауыр жүк тасымалдауға төзімді болды.
Қойдың үздік тұқымдары қазақ даласына іргелес Тобыл және Томск губернияларының оңтүстік шетінде өсірілді. Онда қойлардың едәуір бөлігі май үшін өсірілетін қазақ құйрықты тұқымына жататын (бір жасар қой шамамен 20 ф., үш жасар - 1 және одан да көп пұт май беретін).
Дала облыстарындағы қазақтар үшін мал шаруашылығы басты және әл-ауқаттың бірден-бір көзі болды. Далада негізінен жылқы мен қой өсірілді, ал қара мал салыстырмалы түрде аз болды. Жылқылар жүріп-тұру, азық - түлік (қымыз, жылқы еті), сондай-ақ көрші отырықшы халыққа сату үшін, қойлар - ет пен май үшін ұсталды. Қазақтар қойды негізінен өздері жеу үшін сойған. Басы артық қойлар табыншыларға сатылып, олар қойларды май қайнататын зауыттарға дейін айдап апарып, сол жерде бір-ақ соятын. Жылқы мен қойдан басқа қазақтар түйе де ұстаған, жазда оны жүк артатын мал ретінде пайдаланеса, қыста кәдімгі шанаға жеккен.
Қазақтар қысқа көп шөп даярламайтын, малды көбінесе қыста қар астынан азықты өзі тауып жеуге далаға жіберетін. Күпсек қада ірі қараның соңынан ұсақ мал еріп отыратын да, сөйтіп жұмсақ қар астындағы құрғақ шөпті тауып жейтін. Алайда бірінші қардан кейін жаңбыр жауса, жер мұз болып қатып, малдың азық табуы қиындайтын, бұндай көктайғақ салдарынан далада мал мыңдап қырылатын. Қыстыгүні тоқтамай соққан бораннан да мал қырылып қалатын.
Даладағы орман кеңістігі
Қайыңды орман жолағы Сібірдің ойпатты (дала) бөлігін алып жатты. Қайың қара топырақта өседі, сондықтан бұл жолақ ең көп қоныстанған және Тобыл өзенінің орта ағысы мен Обь өзенінің жоғарғы бөлігі арасында, әсіресе Батыс Сібірге тән болды. Бұл кеңістік Есіл, Ақмола, Куруджин және Барабин далаларын қамтыды. Бірқатар қашықтықта біріктірілген қайың тоғандары үздіксіз орманға ұқсайды. Батыс Сібір жолымен жүздеген және мыңдаған шақырымдарды жүріп өтіп, саяхатшы барлық жерде көкжиекте тұтаса өскен орманды көреді.
Далада қайың шоқыларының таралуын көбінесе идеалды деп атауға болады. Орман мен егістік жерлердің немесе жайылымдардың осындай үйлесімі барлық жерде және ауыл шаруашылығының мүддесі үшін қажет болды. Сібірдің осы жолағындағы ормандардың осылай таралуы арқасында, қолайлы атмосфералық жағдайлар мен нашар топыраққа қарамастан, егін мен шөптер жақсы өсті.
Халық едәуір көп қоныстанған осы жолақта шаруа үшін қайың – құрылыс ағашы да, өңдеу ағашы, отын үшін де қолданылды. Деревнялардағы барлық үйлер мен ғимараттар қайыңнан, үйдің шатырлары қайың қабығынан жасалды. Қайың қалалар мен ауылдарда да, зауыттарда да отын үшін, сондай-ақ шаруашылықта қажет барлық қолөнер бұйымдары үшін ерекше материал болды. Қайың жаппай тұтынылғаннан кейін, қайың ормандары көктемгі қардай еріп жатты.
Таулы ормандардың белдеуі бүкіл Сібірдің оңтүстігін қамтыды. Жетісудан Владивостокқа дейін Тянь-Шань, екі Алатау, Тарбағатай, Алтай, Саян, Становой, Яблоневый жотасы және тағы да басқа аттарға ие тау тізбегі созылып жатты. Бұл таулардың түгел дерлік солтүстік беткейлері орман жабындысынан тұрды. Мұнда орман өсімдіктері өте алуан түрлі болды, бірақ негізінен балқарағай, шырша, қарағай сияқты қылқан жапырақты ағаштар басым болды. Бұл тұқымдар сапалы құрылыс материалдарын берді, бірақ таулы орманды пайдалану өте қиын болды. Семей мен Жетісу облыстарында қазақтар шатқалдардан бөренелерді түйемен тасыды. Тау орман аймақ экономикасында өте маңызды болды. Сондықтан таулы ормандарды дұрыс басқару және оларды жойылып кетуден қорғау Сібір үшін шұғыл қажеттілік болды.
1860 жылдардың басынан бастап Ресей үкіметі Батыс Сібірде орманды пайдаланудың белгілі бір тәртібін енгізуге қам жасай бастады. Осылайша, 1863 жылы Томск және Тобыл губернияларында және Ақмола мен Семей облыстарында орманды пайдалану құқығы үшін ақы белгілеу туралы уақытша ережелер енгізілді.
