Дала өлкесіне шаруалардың қоныс аударуы XIX ғасырдың жетпісінші жылдарының басында басталды және алғашқы 25 жыл ішінде салыстырмалы түрде аз болды. Мысалы, Ақмола облысында «Ақмола облысының шолуына» («Обзору Акмолинской области») сәйкес 1889 жылға дейін 8 220 адамнан тұратын небары 19 шаруа ауылы болған.
Басы: Қазақтардың қоғамдық-экономикалық өмірінің очеркі. 1-бөлім
1889 жылы 13 шілдедегі қоныс аудару мәселесі туралы заң жарияланғаннан кейін, аймаққа қоныс аудару толқыны бірден көтерілді: 1892 жылы облыста 28584 адам тұратын 38 шаруа ауылы болды, 1893 жылы - 30 544 адам тұратын 45 ауыл, 1894 жылы - 39 705 тұрғыны бар 54 ауыл, 1895 жылы - 87 ауыл, 1896 жылы - 132 ауыл және облыстағы шаруалар саны 99 399 адамды құрады. Тіпті ең шалғайдағы Ақмола уезінде 1898 жылға дейін 9 мың шаруасы бар 23 шаруа ауылы болған. «Степной край» газетінде жарияланған «Письма с дороги» (No132, 1901) мақаласында автор П.А. Васильев мынаны жазды: «С нарезкой в 1898 и 1899 г. 35 новых участков и прирезками к старым поселкам число надельных душевых долей дошло до 24 256, т.е. за три года почти утроилось; а самое число поселков с заселением в 1899 и 1900 годах 22 новых участков удвоилось». 1899 жылдың жазында бір ғана Көкшетау уезінде оннан астам жаңа шаруа ауылы ашылған. Куәгерлердің айтуынша, ХІХ ғасырдың 90 -шы жылдарының екінші жартысында бұл аймаққа 200 мыңға жуық шаруалар келіп қоныстанған, олардың жалпы саны аймақтағы қазақ халқының санына теңесіп қалған. Көшіп келушілерге арналған жер, «Ақмола облысының 1892 жылға арналған шолуына» сәйкес, «бос қырғыз жерлерінен» бөлінген.
Бұл жергілікті байқаушылар мен ресми дереккөздердің зерттеулерінің деректері. Бірақ жалпы баспасөз қазақтарды отарлау арқылы ығыстыру мәселесіне де назар аударды. Мәселен, 1902 жылдың басында «Санкт-Петербургских Ведомости» газетінде қазақтарға қысым көрсету мәселесіне арналған мақала басылып шықты. Автор: «Қырғыз даласы ұшы-қиыры жоқ және бос кеңістік сияқты болып көрінді, қазірдің өзінде де көпшілікке солай болып көрінеді, бұл далада көшпендіге ғана кең-байтақ жер ашылып қоймай, сонымен бірге отырықшы халық та онымен қатар орналаса алар еді. Осындай көзқараспен, қонысаударушыларға жер бөлу кезінде өлкенің байырғы тұрғындарының жағдайына аса мән берілмегендіктено олардың нашар жерлерден бір-ақ шығуы таңғаларлық емес. Қырғыз даласына келген алғашқы қоныстанушылар казактар болды; оларға ең құнарлы деген зор учаскелер бөлініп берілді, оның ішінде Ертіс өзені аңғарындағы 10 верст кеңістік те кіреді, бұл кеңістік небір қиын жылдары көпшіліктің малын сақтап қалуға сеп болатын жер болған. Қонысаударушылар саны жыл сайын өсе түсті, ал қырғыздар одан сайын ығыса түсті. Осылайша қысым көріп, бұрынғы зор жайылымдарынан ығысқан қырғыздар оларды енді казак-шаруалардан жалға алуға мәжбүр болды». Елді мекендер үшін жақсы жерлерді иеліктен шығару және қазақтардың нашар, қолайсыз жерлерге көшуі туралы П.Головачев «В уголках Степного края» («Сибирская Жизнь» газеті №34, 1900 ж.) мақаласында айтқан: «Көптеген жаңа ауылдар пайда болып, қырғыз жерлері қоныс аударушылардың пайдасына едәуір мөлшерде экспроприацияланды. Жайылым үшін шөп соншалықты мұқият сақталған қырғыздардың қыстақтарын енді шабындық пен жайылым үшін жаңа қонысаударушылар басып алды. Су маңындағы жазғы жайылымдарына да қонысаударушылар көз сала бастады... Қырғыздардың көшіп-қонуына арналған территория барған сайын азайып, олар таулы және сортаң жерлерге қарай ығыстырыла бастады». «Русские ведомости» газетінде (№278, 1901 ж.) жаппай қоныс аудару жылдарында барлық жағынан тарылған қазақтар жайылымдардан айырылу және жылдан жылға олардың жерлеріне Еуропалық Ресейден келген қонысаударушылардың қоныстануы салдарынан туындаған өздерінің қиын жағдайларын көрсетіп, көптеген шағымдар жасағандығы айтылған.
В.К. Никольскийдің пікірінше, жыл өткен сайын қонысаударушыларға арнап бөлінген жер кеңейіп, қазақтардың көшіп-қонатын жері азайған сайын, малынан айырылған, рудың анағұрлым әлсіз өкілдеріне деген туыстық көмек қолын созу да кейін қала бастаған. «Бұрын руласына деген альтруистік көмек күнделікті шаруа болса, қазір олай деп айтуға болмайды»,- деп жазады ол. Өйткені кедейлердің аяғына тұрып кетуіне көмектесу үшін, көмектесушілер өздерінің жайылымдарын қысқартуға мәжбүр болды. Екінің бірі бұған бармасы анық.
Бұдан былай кедейленген және кедейленіп бара жатқан руластарына көмек көрсету ешқандай рөл атқармады. Сол кездегі баспасөзде егер көмектесушіге тиімді болған кезде ғана көмек көрсетілгені туралы жазылған.
Рулық ұйымның ыдырауына, қазақтардың аумақтық иеліктерін қысқартудан басқа, «қырғыздардың тыныштығын қамтамасыз ету мүддесінде және олардың арасында бұрынғы уақытта болған әртүрлі толқулардың алдын алу үшін», қазақтардың рулық тұрмысын өзгертуге ұмтылған үкіметтің саясаты да ықпал етті. Үкіметтің осы бағыттағы іс-шараларынан қазақ даласының тарихи өмірінде үлкен маңызға ие болған 1868 жылғы Уақытша жағдайды атап өту маңызды, оған сәйкес қазақтардың барлық жерлері, көшпенділердің қолданысындағы ғана мемлекеттің меншігі деп танылған. Бұл Ереже сонымен бірге сұлтандардың -ру өкілдерінің билігін және округтік бұйрықтарды жойды, олардың орнына орыс әкімшілігі бар уездер құрылды. Қазақтардың бөлінуіне келетін болсақ, ол рулық бөліністі жойып, болыстықты енгізді.
Бұрын рулық ұйым қажет деп танылып, тіпті 1822 жылғы Сібір қырғыздарының Жарғысында рұқсат етілген болатын. Алайда енді бірінші орынға сақтық шаралары шығатын кейбір саяси көзқарастарға байланысты Үкімет көшпенділер арасында рулық тұрмыстың болуын қаламады. Бұл жолы болыстықтарды ұйымдастыру үшін рулық топтар емес, киіз үй иеленушілерінің белгілі бір саны және қыстақтардың көрші орналасуы қабылданды. Осындай саясаттың арқасында рулық ұйымға жаңа және өте сезімтал соққы берілді, өйткені рулар әр түрлі болыстықтарға, ал кейде басқа уездерге де ыдырап кетті.
Ақшалай салықтардың енгізілуі рудың одан да бөлшектенуіне ықпал етті, бұл «жеккөрінішті металға» деген қажеттілікті тудырады, сайып келгенде, бұрынғы патриархалдық қатынастарды, бұрынғы рулық бірлікті жояды.
Рулық ұйым тек оқшауланған кезде және руларды құрайтын жеке бірліктердің бірігуімен ғана сақталды. Бірақ ру мүшелері әр түрлі болыстарға бөлініп тасталған кезде, олар енді ру басы мен руластары туралы емес, жаңа болыс билеушісі туралы ойлауға мәжбүр болған кезде, бірлік туралы айтудың қажеті жоқ еді. Басқаруды ұйымдастырудағы мүдделердің ортақтығы төмендеді, оның орнына жеке шаруашылықтардың жеке мүдделері алға шықты. Рулар арасындағы бұрынғы алауыздықтың орнына сайлауға байланысты партиялық алауыздық басталды, пара беру, сайлау партияларын ұйымдастыру, билеушілердің, билердің және т. б. тарапынан сайлаушыларға болашақ жеңілдіктер беру туралы үйіп-төгіп уәде берулер басталды. Енді мұның бәрі әртүрлі шаушылық топтардың күресі болды. Семей статистикалық комитетінің хатшысы Н. Я. Коншин «Семей облысының қырғыздарын отырықшы күйге көшіру туралы мәселесіне қатысты» («Семей облысының 1898 жылғы естелік кітапшасы») деген мақаласында былай деген: «Бір-бірімен жасанды түрде байланыстырылған рулар бір-бірімен бітпес күрес жүргізді, бұл болыстық өзін-өзі басқарудың лауазымды тұлғаларын сайлау кезінде өте анық көрінеді. Үміткерлерін жеңіске жеткізу үшін партиялар ештеңеден тартынбайды, сайлау кезінде жергілікті әкімшілікке де, сотқа да біраз машақаттар тудырады. […] Билік үшін күрес, әрине, құрмет үшін және т.б. үшін емес, оның жеңімпаз партияға беретін орасан зор күші үшін жүргізіледі». Әрине, мұндай күрестің арқасында рулық байланыстар біртіндеп әлсірей түседі. Енді көшпенділердің өзара қарым – қатынасын анықтаған кезде жаңа қағидат – «экономикалық күш принципі, байлар мен кедейлерге бөліну принципі» басымдыққаие бола бастады. Шынында да, қазақтардың қоғамдық-экономикалық өміріне үңіле отырып, дала өміріндегі рулық негіздердің құлауымен қазақ халқын мүліктік жағдайы бойынша антагонистік таптарға бөлген ағым ерекшелене бастағанын айтуға болады.
В.К. Никольский қазақ даласында енді бәрінің бірдей бұрынғыдай киіз үй иеленіп, жүздеп-мыңдап қой-жылқы ұстамағанын жазады. Қазақтардың басқа топтары жаңа жағдайға бейімделуге тырысып, халықтың басқа топтарымен өздері үшін неғұрлым қолайлы байланыс нүктесін табуға ұмтылып жатқан кезде, дала буржуалары өздерінің мүліктік жағдайының арқасында жаңа өмір жағдайларына тез бейімделіп, жаңа қоғамдық-шаруашылық дәуірінің жеке меншік пайдасын тез түсінді.
Өмірдің өзгергенін, басқаша болғанын қазақтардың өздері де түсінді. Мысалы, Р.Д. инициалдарымен жазылған бір қазақ «Қазіргі уақытта қырғыз мал шаруашылығы тиімді ме?» мақаласында (№3, «Киргизская Степная Газета», 1899 ж.) «бізді қоршаған өмір жағдайлары қатты өзгерді және біз үшін бұрынғы бабаларымыздай өмір сүру мүмкін емес» деп айтқан.
Рулық байланыстарға қатысты өзара көмек принципін ұстанып, мүліктік теңсіздіктің күрт ашылуына мүмкіндік бермей, адамдардың біршама тобын қалқалап тұрған рулық ұйымның құлдырауы саралаудың негізгі факторларының бірі болды. Әрине, бұл теңсіздік рулық ұйымда да болған, бірақ ол соншалықты айқын көрінбеді және адамдардың аз тобы арасында таралды. Рулық негіздерге келетін болсақ, олар үкіметтік іс-шаралардың ықпалымен, сондай-ақ жылдан жылға күшейіп, қазақтардың иеліктерін қысқартып, көшпенділерді жерді неғұрлым қарқынды пайдалану туралы ойлауға мәжбүрлеген және жер үшін күрес тудырған даланың шаруашылық тарихында көрнекті рөл атқарған дала кеңістіктерін отарлаудың әсерінен құлдырады. Қазақ өміріне жаңа бастаулар жүргізуге ықпал еткен өте маңызды фактор - көшпенді малшылардың ежелгі шаруашылығына қоныс аударушылардың неғұрлым жоғары шаруашылық құрылымының ықпалы болды. Бұрын қазақтарда тек мал шаруашылығы болды. Енді халық тұрмысының нысандары күн сайын өзгеріп, қазақтардың шаруашылығында ақша мен нарық аса ірі рөл атқара бастады.
Қазақ өмірінің байырғы бастауларын бұзуға ықпал еткен, халықтың мүліктік таптарға бөлінуіне ықпал еткен факторлардың қатарына 1868 жылы қазақ Даласын Сібірдің қалған бөлігінен бөліп тұрған кеден желілерінің жойылуын жатқызуға болады, осыдан кейін далаға сауда-саттықты бастап, сенгіш көшпелілерді ұялмай пайдаланған түрлі «жыртқыштар» легі ағылғанын атап өту қажет. Бұл «жыртқыштар» бай қазақтардың ортасынан шыққан қазіргі қанаушылардың ұстаздары болды, олар кедейлердің «қанын ішу» жағынан, тіпті ашкөз ұстаздарынан да асып түсті.
Қазақ халқының көпшілігінің мүліктік жағдайы бойынша бір - біріне қарама - қайшы таптарға бөлінуі жылдан жылға өсті. Бұл халық арасында жаңа үлкен таптың – меншіктен сараланған таптың, «жатақтар» деп аталатын пролетарийлер табының (Пролетарийлер кейбір жерлерде, мысалы, Торғай облысында «байғұстар» деп те аталады) пайда болуына ықпал етті. Оларда түк те болмады: мал да, жаман-жәутік үйі де, құрал-жабдықтар да болған жоқ. Бір сөзбен айтқанда, олардың жұмыс істеу сияқты жалғыз қабылетінен басқа, күнелтуге ешбір мүмкіндігі болмады. Олардың бар меншігі тек жұмыс күші ғана болды.
1887 жылғы 7 қарашада Семей облыстық Статистика комитеті мүшелерінің жалпы жиналысының отырысында комитет хатшысы Маковецкий баяндама оқып, онда қазақ халқының жіктерге бөлінуін, оның арасындағы пролетариаттың пайда болуын атап өтті және өзін құлдыққа салуға мәжбүр болған қазақ кедейлерінің өмірін айқын сипаттап берген. «Семей статистикалық комитетінің жалпы жиналысының хаттамасында» жарияланған осы баяндаманың үзінділері қазақ пролетариатының өмірін емес, аянышты тірлігін сипаттайды:
«Жатақ дегеніміз не? Қандай да бір себептермен далада өмір сүрудің бірден - бір көзі - малынан айырылған қырғыздар, көршілес отырықшы елді мекендердің жанына барып мекендейді. Мұндағы тіршіліктің мүлдем басқа, жаңа, үйреншікті емес жағдайында қырғыз жағаға шығып қалған балық тәрізді дәрменсіз болып қалады. Жүдеу, арық, киімі алба-жұлба оған аямай қарау мүмкін емес. Жұмыс істеп үйренбеген ол, өзін және титықтаған отбасын асырау үшін жұмыс іздеуге мәжбүр. Жаздыгүні өйтүп-бүйтіп күнін көрер-ау, жаман-жәутік үйінде жатып, болар-болмас айранмен қажеттілігін өтер. Ал қыста ше. Қатты аяз бен қарлы боран жатақты сенімдірек баспана іздеуге мәжбүрлейді, енді міне, ол бір шаруақор қожайыннның малын қарап, күту үшін казакқа жалдануға кентке бет алады. Көбінесе казактың ауласынан бөлек тұрған мал қорасының жанынан жатаққа топырақпен, кейде малдың қиымен бітеліп, балшықпен сыланған шарбақтан тоқылған үйшік бұйырады. Аязды күндері бұл үйшіктің пана болмасы анық, оның үстіне күн жылынғандағы оның ішіндегі антисанитарияны елестету де қиын. Іштегі жабдықтар да осы ахуалмен әбден үйлеседі. Жарықты әрең өткізетін кішкентай ғана терезе, шөп төселген жер еден, қабырғаға казактың жұмыс атының қамыты мен басқа да ат-сайманы ілінген, қырғыздың ескі-құсқы, жұпыны жабдығы да осында, міне осындай жағдайда жатақ отбасымен қыстап шығады. Енді осыған жаңа туған төлдің де осы үйшікке қойылатынын қосыңыз, сол кезде қырғыздың қандай жан шошырлық, адам айтқысыз жағдайда тұруына тура келгені түсінікті болады».
Маковецкийдің баяндамасы қазақ пролетариатының болғандығын көрсетеді, және қазақ халқының осы табының өмірі өтіп жатқан алапат жағдайларды суреттейді.
Аян Аден
