Соңғы екі он жылдықта Қазақстан тарихи ғылымы схоластикалық тұжырымдамадан аз-аздап босатылып жатыр және тарихтың аз әзірленген мәселелерін зерттеуде елеулі түрде алға жылжып келеді. Саяси-мемлекеттік процестердің көптеген аспектілерін түсіндіргенде, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық қатынастарды айқындағанда жаңа тәсіл ұйғарылады.
Қазақстан тарихының басқа өзекті мәселелерімен бірге қазақстандық мемлекеттілік және тәуелсіздік генезисін зерттеуі тарих ғылымының бірыңғай тұжырымдамасын құруға, ұлттық тарихтың жаңа бағыттары мен зерттеу әдістерін дамытуға зерттеушілердің үңілген зейінді талап етті.
Қазақстандық тарих ғылымы дамуының қазіргі кезеңінде өткізіліп жатқан зерттеулердің ғаламдық деңгейге шығуы жоспарлануда. Ғылыми білімнің гуманитарлау және экологиялау процестері, сонымен қатар әр түрлі ғылыми бағыттар мен елдер мамандарының тарихи зерттеулеріне қатысу осыған мүмкіндік береді. Осы жағдай тарихи ғылымдағы әдістемелік және ақпараттық базасының кеңейтілуіне елеулі әсер етеді. Лаңкестік, діни фундаментализм, ұлтшылдықтың өсуі және бүгінгі күннің көптеген басқа процестер тарихи түсіндіруді қажет етеді.
Ұлттық тарих бүгінгі күні Қазақстан үшін – бұл ғылымның ең күрделі саласы. Қазақстанның тарихи өткені – саясаткерлердің саяси тілінен тұрғындардың күнделікті өміріне дейін – қоғамдық сананың әр түрлі деңгейлерде гуманитарлық кеңестіктің маңызды бөлігін құрайды. Осыған байланысты Қазақстанның геосаяси мүдделеріне сәйкес келетін көзқарастан тарихи оқиғалар мен фактілерді баяндау керек. Мемлекетаралық мәселелер туралы айтқан кезде ғана емес, сонымен қатар ішкі қазақстандық мәселелер туралы сөз болғанда да осылай жасау қажет.
Тарихи ғылымның тұжырымдамасы тарихи оқиғаларына деген көзқарастардың бірыңғай жүйесінде құрылуы керек. Есімдер мен шығармашылық жетістіктерге әкелмейтін, ал елдің тарихи өткені,саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуымен логикалық жағынан байланысқан, ұлттық сәйкестілігіне ие болудың үздіксіз процесі сияқты тарихи оқиғаларды баяндауға жаңа тәсілді қолдану қажет. Жаңа тарихи білімді, жаңа идеялар мен елді жаңғыртуға, оның гуманитарлық сүйемелдеуіне тарихи ғылымның жағымды үлесін тек ғылыми тарихи талдаудың негізінде алуға мүмкіндік туады, сол жаңғыртусыз ешқандай әлеуметтік және экономикалық міндеттерді шешу мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы ұлттық тарихының негізгі басым бағыттары төмендегілер болып табылады:
- Тәртіпаралық тарихи зерттеулердің дамуы (әлеуметтану, демография, география, саясат, философия, геоинформатиканың және т.б.).
- тарихи-өңіртанушылық картаға түсіру әдісін жетілдіру.
Тарихшы компьютерді игерген уақытынан бастап, картаға түсіру әдісі үлкен өзгерістерге ұшырады. Картаға түсіру әдісін біркелкі әлсіз қолдануы көбінесе оған жұмсалған еңбегімен түсіндіріледі. Қазақстан ғалымдары алдында сандық карталармен деректер қорын біріктіретін, карталарды құру және геоақпараттық жүйелерді енгізу үшін қажетті ақпаратты өңдеудің, графикалық бағдарларды игерудің компьютерлік әдістерін қолданудың әдістерін жетілдіру бойынша үлкен міндеттер тұр және ол үшін Қазақстанда барлық қажетті жағдайлар бар.
- Геоақпараттық технологияларды тарихи зерттеулерде қолдану.
Мысалы, кеңістік нысанда тарихи заңнамалықты зерттеуімен байланысты тарихи оқиғаларды зерттеу: тұрғындардың қозғалысы (жаулап алу, көшіру, көшіп-қону), ұлт-азаттық қозғалыс, әкімшілік-аумақтық бөліктердің динамикасы, инфрақұрылымның тарихы, елді-мекендер, динамикалық өзгерістер және т.б. Қазақстан Республикасының ұлттық тарихы, сонымен қатар жаңа уақыттағы Қазақстан тарихы үшін олардың зерттеуі өзекті болып табылатынын атап өтуге қиынға соқпайды.
- Тарихи зерттеудің әдістерін кеңейту.
Тарихи оқиғаларды баядандаған кезде кеңістік тәсілді кең қолдану керек, бұл нақты жергілікті тарихи уақыт аясында Қазақстан тарихын анық және толық зерттеуге мүмкіндік береді. ХХ ғ. соңында Қазақстанда тарихи ғылымда ғылыми басымдылықтар өзгере бастады. Ұлт-азаттық қозғалыстар, отан соғысына және т.б. қатысты орын тұжырымдамасы, географиялық кеңістік тарих, этнография және зерттеулерде үлкен мүддені туғыза бастады. Тарихшылар мен антропологшылар тарихи процестің жеке тұлғаларын зерттеген жерде, қазіргі уақытта олардың кеңістігін зерттеуіне деген ұмтылушылық байқалуда. Кеңістік адам мәдениетінен тыс өмір сүрмейді – оны өмір сүрудің белгілі географиялық орны, дәстүрі, мәдениеті үшін кеңістік сәйкестілігін құрған адам ойлап тапты. Кеңістік қарапайым материалдық болмыс болып табылмайды, ол – адам санасының өнімі, ол тарих процесіне әсер ететін белгілі дәстүр, мәдениет, тұлғалар әрекетінің нәтижесі болып табылады.
- «Тарихи өңіртану» немесе (аймақтардың тарихы) тарихи ғылымда үмітті бағыт болып табылады..
Аймақтық және ішкі саясатын, әр түрлі ғылыми, білім, ақпараттық және мәдени алмасуын өткізуге, сауда-экономикалық ынтымақтастық, қазіргі екі жақты және көп жақты қатынастық байланыстарды жүзеге асыруға, сонымен қатар ғаламдық экологиялық мәселелерді шешуге қатысатын мемлекеттік органдар қызметінің тиісті мәселелері бойынша ғылыми дәйектелген тәжірибелік ұсынымдарды әзірлеу түрінде «Тарихи өңіртану» жүзеге асырылады. Тарихи өңіртану мемлекеттік тарихи-мәдени дамудың негізгі кезеңдерін өзіне қосады. Қазіргі жағдайдың талдауын өткізеді, аймақтың дамудағы мүмкін жолдарын болжамдай алуын көрсетеді және оның өткенін, осы күнін, болашағын зерттейді. Тарихи өңіртану тиісті аймақты, елдер мен немесе ел тобын: олардың тұрғындарын, тарихын, географиясын, этнографиясын, экономика мен саясатын, ғылымын, әдебиетін, дәстүрлері мен құндылықтарын кешенді зерттеуге арналған. «Тарихи өңіртану» түсінігі белгілі аймақты қоныстандыратын және тарихи кеңістікте жалпы мәдени доминанттары бар халықтарды зерттеуін, әлемдік процесте олардың даму және өмір сүру ерекшеліктердің түсінктерін болжайды.
Қазіргі уақытта тарихи өңіртанудың келесі ғаламдық мәселелері бар:
- Дүниежүзілік-тарихи мәнмәтініндегіа ймақ тарихы: игеру тарихы және аймақтың қалыптасуы, дүниежүзілік тарихта оның алатын орны;
- Тұрғындардың этникалық құрамы және аймақтың діни өмір ерекшеліктері;
- Мемлекеттік және аумақтық құрылғы: толық ортақтығының әкімшілік-аумақтық бөлінісінде аймақтың орны;
- Аумақтық басқарма органдарының жүйесі, аймақ және орталықтың өзара қатынас сипаты (сатылас қарым-қатынасы, аймақты дамытудағы орталықтың рөлі);
- Аймақтағы әлеуметтік-экономикалық жүйесі – шаруашылықтың түрі мен түбегейлі белгісі;
-Өндірістің аумақтық орналасуын, «негізгі шаруашылық түйіндерінің» және «аймақ перифериясының» қатынасын, аймақтың кәсіпкерлігін анықтайтын басымды салаларды барын сипаттайтын аймақтың экономика-географиялық жағдайы;
- Шекара жанындағы аймақтардың аймақтық және геосаяси мәселелері;
- Аймақ дамуын оңтайландыру мақсатында халықаралық ынтымақтастық және тарихи-аймақтық зерттеулердің үйлестірілуі;
-Тарихи оқиғалардың өңіртанушылық шектеу;
- Аумақтардың орналасу мәселелері мен шаруашылық игеруі, байланыс тарихы;
- Тарихи геоэкология;
- Аймақтық тарихи-географиялық зерттеулер;
- Туризмді дамыту үшін тарихи-өңіртанушылық зерттеулер және т.б.
Атластар, анықтамалықтар, энциклопедиялар мен карталардың құрылуы тарихи өңіртанушылық бойынша зерттеулердің үмітті мақсаты, ал нақты айтқанда тарихи зерттеулердің тәжірибелік жүзеге асырылуы болып табылады.
Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының ұлттық тарихын дамытудың негізгі тұжырымдамасы Қазақстанның геосаяси мүдделеріне сәйкес болу керек және зерттелетін тарихи объектісі туралы нақтылығы мен толық ақпаратын қамтамасыз ететін базалық қағидаттарды сақтауымен ақпараттық жүйелерін жобалаудың қазіргі технологияларына сүйенеді.
Г.Н.Ксенжик
Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты, Алматы қ.
Жаңа уақытағы Қазақстан тарихы бөлімінің меңгерушісі, т.ғ.д., доцент, АБХА академигі
