Ұлытау — Қазақстанның тарихи және географиялық орталығы, Еуразия құрлығындағы мәдениет тарихында ерекше орын алатын аймақ. Ұлытау — қазақ халқының қасиет тұтқан, ұлы тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларды еске салатын қасиетті мекен. Бұл жерде барлық қазақ хандарының ата-бабасы Жошы ханның және аты аңызға айналған қазақ жүздерінің негізін қалаушы Алашаханның мазарлары орналасқан.
Ұлытау өзінің айрықша археологиялык ескерткіштерімен ерекшеленеді: Теректі Әулие тастағы таңбалары, қола дәуірінің металлургиялық орталықтары, түркілік тас мүсіндер, сақ қорғандары мен оғыз-қыпшақ қалалары.
«Ұлытау» ұлттық тарихи-мәдени және табиғи қорық-мұражайы Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 1990 жылғы 29 қарашадағы № 466 қаулысымен құрылды.
Негізгі мақсаты: Тарихи-археологиялық ескерткіштер мен тарихи ландшафтарды қорғап, сақтау және насихаттау.
Негізгі міндеттері:
• Ұлытау тарихи-архитектуралық, археологиялық кешенінің тұтастығын қамтамасыз ету, оның тарихи орнын сақтау;
• Ғылыми-зерттеу, қайта қалпына келтіру жұмыстарымен қатар арнайы этнографиялық, археологиялық, кешендік мамандандырылған экспедициялар ұйымдастыру;
• Мәдени-ағарту, жарнамалық-ақпарат және баспа қызметтерін жүргізу.
Жалпы жер көлемі: «Ұлытау» қорық-мұражайының қорғау аймағын жалпы көлемі 147246 гектар құрайтын 25 тарихи-мәдени кешендер құрайды.
Аталған аймақта 200 кешеннен артық ескерткіштер саны орын алады. Ескерткіштер санын анықтау және төлқұжаттандыру жұмыстары жалғасуда. Ұлытау ауданы аймағында 358 тарихи-мәдени ескерткіш төлқұжаттандырылған. Олардың ішінде 11 ескерткіш Республикалық маңызға ие: Айранбай, Мақат, Жошыхан, Алашахан, Болған ана, Басқамыр, Аяққамыр, Дүзен, Домбауыл, Кетебай, Лабақ мазарлары.
Мекеменің штаттық кестесі: Штаттық кесте бойынша қорык- мұражайда 22 қызметкер жұмыс істейді. Директоры Б. С.Қожахметов. Қорық-мұражайда 4 бөлім жұмыс атқарады: қор бөлімі, археология, архитектура, туризм бөлімдері.
Мекеме ғимараты 2 қабаттан тұрады. Жалпы көлемі 566,2 ш. м.
