Баланың дүниеге келуі мен оның тәрбиесіне байланысты қазақтарда сан ғасырлық халықтық тәжірибе мен түрлі көне наным-сенімдерге негізделген салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар кешені қалыптасты. Осы қалыптасқан ұлттық дәстүрлі мәдениетіміздің бүгінде қаймағы бұзылмай сақталған өңірлерінің бірі — Атырау өңірі десек, артық айтқандығымыз емес. Қарастырылып отырған өңірде бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлердің әлі күнге дейін сақталғандығын ел арасынан жиналған мәліметтер дәлелдейді.
Қазақтардың бала көтеру мен оның дүниеге келуіне байланысты наным-сенімдері, әдет-ғұрыптары халықтың эмпирикалық тәжірибесімен бірге тылсымдық (магиялық) наным-сенімдерге негізделген. Бала бойына біткен сәттен бастап әйел тағам түрлеріне байланысты тыйымдар мен шектеулер жүйесін міндетті түрде сақтау керек. Қазақ арасында кең тараған сенім бойынша жүкті әйел түйенің етін жемеуі тиіс. Түйе етін екі қабат кезінде жесе, он екі ай көтереді деген сенім бар. Егер жүкті әйел түйе етін жеп қойса, шұбат ішеді. Аяғы ауыр әйелдің қоянның да етін жеуге болмайтындығы туралы тыйымның қазіргі уақытта зерттеліп отырған өңір қазақтары арасында кең таралғандығын информаторларымыз мәлімдеді. Қоян етін жейтін болса, сәбидің аузы «қоян жырық" болады дейді [1]. Бұл сенімнің қазақ халқы арасында кең тарағандығын Н. Шаханова да өз еңбегінде көрсеткен [2, с. 72]. Мұндай тағамдарды пайдаланбау Қазақстанның барлық аумағына тән болды.
Аяғы ауыр әйелді орамалсыз түнде далаға жалғыз шығармау немесе суға жібермеу, жалғыз үйде қалдырып түнетпеу, өлік шыққан үйге барғызбау және тағы басқа тыйымдардың барлығы халық түсінігі бойынша екі қабат әйелді жын-шайтан, пері, албастыдан сақтаумен байланысты. Солардың қастандығынан жүкті әйел шошынады, ауруға шалдығады және іштегі нәрестеге зиян келеді деген сенім берік орын алған [1].
Аяғы ауыр әйелдің ай-күні жақындағанда, баланың кіндігі мойнына оралып қалмауы үшін ине-жіппен іс тіккізбейді [1]. Зерттеліп отырған өңірде аяғы ауыр әйелдің етегін бала түсіп қалмасын деген ниетпен және қорыққан кезде-де бүріп те қою ел арасында кездеседі [1].
Босандыру кезінде оның жеңіл және тез болуы үшін көптеген ғұрыптық іс-әрекеттер мен наным-сенімдер атқарылады. Босанып жатқан әйелдің бойындағы әшекей бұйымдары алынады, үйдегі түйілген жүктердің, сандықтың аузы ашылады. Зерттеліп отырған өңір қазақтары әйел толғатып жатқанда отқа май салып, иіс шығарады, оны олар ата-баба аруағына сыйыну деп біледі [1]. Бұл ғұрыптық іс-әрекеттер қазақтар арасында қазіргі уақытқа дейін жалғасын тауып келе жатыр.
Әйелді босандыруға қазақ қашанда көп балалы, тәжірибелі әйелдерді шақыратын немесе ел ішінде қолы жеңіл «аққол аналар» шақырылатын [3, 57 б.]. Әйел толғатып жатқанда бала тезірек дүниеге келуі үшін, босандырушы әйелдер толғатып жатқан әйелдің айналасынан «оңын берсін, оңын берсін» деп, жерге, ағаш қазықпен ұрып отырады. Егер толғақ кідіріп, бала кешеуілдесе «оң ба — оң" ырымы жасалады. Келіншекті көрпеге орап алып, бір жағындағылар «оң ба?» деп аунатады, «оң" деп қарсы алған жақ «оң ба?» деп қайтадан кері аунатады. Осылайша үш рет аунатып алған әйелді көтеріп әкеліп, есіктің маңдайшасына «оң, оң, оң!" деп үш рет тигізеді. Осылай жасаса ғана бала оң келіп, әйел жайлы босанады [1]. Сонымен қатар әйел толғатып жатқанда, бала таппаған немесе бедеу әйелді кіргізбейді, өйткені бедеу әйел көріп қойса, ана немесе бала өліміне әкеліп соқтырады деген сенім әлі күнге дейін Атырау өңірі қазақтарында кең орын алған [1].
Бала дүниеге келмес бұрын кіндік шеше алдын-ала тағайындалып, баланың кіндігін сол адамға кестіреді. Қазіргі уақытта әйелдер арнайы медициналық мекемелерде босанатындықтан, кіндік шеше деп баланы шығарып алған адамды айтады. Халық ұғымында «баланың мінезі кіндік шешесіне тартады» деген түсінік бар [3, 60 б.]. Кейбір жағдайларда бала көтере алмай жүрген әйелге жанашырлық білдіріп, сәбилі болған ата-аналар кіндік шешелікке тағайындайды. Осы кезде, көңіл аударарлық ғұрып атқарылады. Кіндік шеше баланы есіктен емес, терезенің саңылауынан кіргізеді [1].
Жас босанған әйелге тезірек күш жинап, сауығып кетсін деген ниетпен мал сойылып, берілетін тағам «қалжа» деп аталады. Бұл ғұрып қазіргі уақытқа дейін қазақ арасында кеңінен қолданылады. Н. Шаханованың пікіріне сүйенсек, «қалжа» сөзінің этимологиясы «қалжырау» етістігімен байланысты [2, с. 79]. Қалжаға сойылған малдың мойын омыртқасын босанған жас әйелге береді. Ол мойын омыртқаны опырмай, етін тек қолмен үзіп жеп, төрге іліп қояды. Ел ішінде жас баланың мойнының тез қатып кетуі осы омыртқамен байланысты деген сенім бар [3, 62 б.].
Бала туылғаннан кейінгі қырық күн ана үшін-де, бала үшінде ең қауіпті кезең болып саналады, балаға да, анаға да жын-жыбыр, пері, албастылар үйір болады деген сенім орын алған. Атырау өңірінде бұл кезеңде «көр аузы ашық болады» деп, бала жатқан бөлмені үнемі жарық қылып ұстайды, ана мен баланы сырт көзге көрсетпеуге тырысады және қырық күн бойы үйден шығармайтынын информаторларымыз мәлімдеді [1]. Өйткені жарықтан, яғни оттан қара күштер қорқады деп есептеген. Тағы бір информаторымыздың мәліметі бойынша, бұл өңірде бала жатқан бөлменің терезесінің алдына міндетті түрде пышақ қояды [1]. Сөйтіп, ана мен баланы әр түрлі діни-магиялық ырым-жырымдармен қорғауға тырысады.
Баланың кіндігі түскеннен кейін, қырқынан шығарғанға дейін бір күн тұзды су, бір күн сабынмен, бір күн марганец салынған суға жуып отырады. Халық ұғымы бойынша тұзды сумен шомылған баланың денесі әбден пісіп, жарақат алса тез жазылып кетеді. Әр шомылдырудан кейін, баланың денесін уқалап, маймен сылайды [1].
Сәби мен оның анасының өмірінің негізгі кезеңі болып қауіп-қатерлі қырық күні аяқталған соң баланы қырқынан шығарады. Қырқынан шығаруды елдің ең сыйлы, үбірлі-шүбірлі аналарына тапсырады. Сол күні жеті шелпек пісіріледі. Бұл рәсімді атқару үшін әйелдер жиналып баланың төбесінен 40 қасық су тамызып шомылдырады. Баланы ұстаған ыдыстың ішіне күмістен жасалған бұйымдарды салады [1]. Баланы шомылдырғанда пайдаланған нәрселерді, келген әйелдер бізде осындай болайық деген зор ниетпен бөлісіп алады. Баланы шомылдырған суды адам аяғы баспайтын жерге апарып төгеді.
Қырқынан шығару рәсімінде алғашқы шаш пен тырнақ алу ғұрыптары орындалады. Баланың шашын аса қасиетті деп қадірлеп, бала өскенге дейін сақтап қояды. Қарын шашы алынбаған баланың қарғысы қатты болады [1]. Сәбидің қарын шашы мен тырнағына ерекше күтімді профессор Ә.Т. Төлеубаев парциальдық магиямен байланыстырады [4, с. 31].
Сәби қырқынан шыққанша киетін көйлекті «иткөйлек» деп атайды. Атырау өңірінде «ит көйлекті» баланы қырқынан шығарғаннан кейін, оның көйлегіне тәттілерді түйіп, оны иттің мойнына байлап жібереді. Итті балалар қуып жетіп, мойнындағы «ит көйлекті» шешіп алып, тәттісін бөліп жейді. Көйлекті баласы жоқ келіншектер ырым қылып алады [1]. Осы ит көйлегін иттің мойнына «ит жанды болсын» немесе осы көйлек арқылы қауіп-қатер итке ауыссын деген түсінікпен байлап жіберетінін профессор Ә.Т.Төлеубаев өзінің еңбегінде көрсетеді [4, с. 75 ].
Бала қырқынан шыққаннан кейін баланы бесікке бөлейді. Бұл рәсімнің құрметіне тамақ асылып, әйелдер жиналып бесікке салу ғұрпын атқарған [5, 278–279 бб.]. «Бесікке салу» рәсімін көп балалы, тәжірибелі әйел басқарады және-де ол әдебиеттерде кеңінен көрініс тапқан өзіндік «тыштырма» ритуалымен жалғасады [6, с. 100]. Атырау өңірінде бұл той «шілдехана» деп аталады.
Бесікке баланы саларда қазақ ырымдары бойынша бесікті аластау керек. Атырау өңірінде дәстүрлі мақсатта күкіртті пайдаланды. Бесікті отпен аластап барып нәрестені бесікке бөлейді. Информаторларымыздың мәліметі бойынша, Атырау өңірінде баланы бесікке салғанда әртүрлі жеті киім жабады, жасы үлкен, көпті көрген қариялардың киімдерін жабады. Бұның негізінде балаға бақытты, ұзақ ғұмыр тілеушілік ниет жатыр [1]. Бесік үстіне жеті түрлі зат жабу Түркменстан мен Қарапалпақстан қазақтарында да кездеседі [7, 34 б.]. Міндетті түрде әкесінің киімін және қапшық жабады. Қапшық сәбидің ұйқысы қапшықтай көп болсын, тынымды болсын деген ниетпен жабылады. Сәбидің көпшігіне астына айна, тарақ, ұстара салады. Ұстара сәби ұйықтап жатқан кезде шошымасын деп жасалынады [1]. Баланы бесікке бөлеп болған соң, бір әйел қолына қамшы ұстап, бесіктің үстіне атқа мінгендей мініп алып, «кімге құл керек, кімге күн керек? құл сатамын, күн сатамын» деп елдің атынан өтеді [1].
Қазақ халқымыз бесікті көпке дейін сақтап, ешкімге бермейді. Кездейсоқ жағдайға байланысты қирап қалмаса, өздігінен оны сындырып, ешқашан отқа жақпайды. Бесікті зерттеліп отырған өңір қазақтары жасатады немесе сатып алады. Атырау қазақтары бесік — бала туылған үйден шығу керек деп есептейді [1].
Қыз төркіндеп барғанда нағашы жұрты жиеніне міндетті түрде бір мал атайды. Атаған малын бала ер жетіп, өскенше нағашылары бағады, содан кейін өзіне сыйлайды. Егер атаған малы өліп қалса, басқа мал атайды. Бұл салт зерттеліп отырған өңір қазақтарында ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының аяғына дейін орын алған, қазір бірлі-жарым болмаса, көп кездесе бермейді. Сонымен бірге, баланың құлағының арты тілініп, жазылмаса, нағашылары атаған малдың құлағының шетін оларға білдіртпей кесіп, соның қанын баланың құлағына жағатынын информаторымыз мәлімдеді [1].
Бала қара табан болып, бір жасқа толғанда «тұсау кесер» тойын өткізеді. Баланың тұсауын кестіруге қимылы ширақ, пысық адамды алдын-ала тағайындайды. Өңірде баланың тұсауын кесуге көп жағдайларда өрілген ала жіпті пайдаланады [1]. Баланың тұсауын кесуге ала жіпті қолдану магиялық діни нанымдарға байланысты оның киелілігіне сенуден шыққан көне әдеттердің бірі [8, 79 б.].
Қазақ халқында бала қарақұлақтанып, қатарға қосылып кеткенше тіл-тіл-көз тиюден қатты сақтанған. Балаға байланысты әдет-ғұрыптардың көпшілігі тіл тию, көз тию, пәлекет күштердің жаманшылық әсері және тағы басқаларға қатысты болып келеді. Атырау өңірінде сәби жұрттың назарына түсіп, көз тимеуі үшін сырт көзден тасалап, баланың маңдайына күйе жағып қояды немесе көздері бар көз моншақтар тағады. Бұл ырым көз балаға емес, күйеге немесе көз моншаққа аусын деген ниеттен туындаса керек. Информаторымыздың дерегі бойынша, балаға көз тиген адамның оң аяғының ұлтарағынан кесіп алып ұшықтайды немесе көзі тиген адамның ерекше жақсы көретін киімінің шетін ойып кесіп алып, түтетіп балаға иіскетеді, оны жылы суға салып, сол суға баланы шомылдырады. Сонымен қатар тіл-көз тиген баланы есіктің тұтқаларын, табалдырығын жуған сумен шомылдырады [1]. Осындай ырымдардан соң, бала толықтай айығып шығады.
Баланың неден шошығанын анықтау жорасы да өте қызықты болып келеді. Бұл ғұрып зерттеліп отырған аймақта «қорықтық кұю» деп аталады. Информаторларымыздың берген мәліметтері бойынша, ол үшін балқытылған қорғасынды баланың төбесінен суық су құйылған ыдысқа құяды. Қорғасын суи келе белгілі бір түрге енеді. Ол бала шошыған зат немесе жануардың бейнесі деп есептеледі. Егер адамның көзі тиген болса, адырайып екі көз шыға келеді. Салдарында бұл қорғасын қалдығын сақтап қояды, ал суды жолдың жиегін шашып жібереді [1]. Бұл сияқты әдет-ғұрыптар Қазақстанның басқа да аймақтарында кездеседі.
Атырау қазақтары арасында бала ауруына байланысты «қой ауру» деген түсінік бар. Қой аурумен ауырған бала бір жасқа толғанша қолды-аяққа тұрмай үнемі жылаумен болады және ет жинамайды. «Қой ауруымен» ауырып қалған сәбиді халық емшісіне апарып, маңдай тұсынан қан шығарып тиынмен не алмаспен қияды [1]. Тағы бір информаторымыздың мәліметі бойынша, қой ауруына шалдыққан баланы қойдың қырық бір құмалағына шомылдырады. Кейін сол шомылдырған суды құйып алып, бала жазылғанша баланың денесін сол сумен сылап отырады [1]. Бұл емнен соң бала жазылып шығады.
Қорыта келгенде, зерттеліп отырған бірыңғай Кіші жүз қазақтары шоғырланған Атырау өңірінде баланың дүниеге келуіне және бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрып, салттарында дәстүрлі мәдениет элементтері сақталып, әлі-де жалғасын тауып отыр.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Автордың өзі жинаған мәліметтерінен
2. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов (этнографические очерки). — Алматы: Казахстан, 1998. — 184 с.
3. Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл: әдеби-этнографиялық тағылым. — Алматы: Санат, 1994. — 240 б.
4. Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ — начало ХХ вв.). — Алматы: Ғылым, 1991. — 288 с.
5. Шоқпарұлы Д. Бесікке бөлеу бабалар дәстүрі // Қазақтардың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі мен бүгінгісі. Мақалалар жинағы. — Алматы, 2001. — 277–280 бб.
6. Ерназаров Ж. Т. Семейная обрядность казахов: символ и ритуал. — Алматы, 2003. — 377 с.
7. Қалшабаева Б. К. Орта Азия қазақтары (тарихи-этнографиялық зерттеу): т.ғ.д. … автореф. — Алматы, 2010. — 46 б.
8. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. — Алматы: Қайнар, 1996. — 288 б.
Айдосынова Гаухар Жәнібекқызы гуманитарлық ғылымдар магистрі Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің оқытушысы
