Семейдің «Дархан Цорджы» кезеңі
25.09.2023 1532

Тарихи-этнографиялық мәліметтерге қарасақ қазақ халқы ертеде кез келген отырықшы қонысты қала деп атаған, ол бірнеше үйден тұратын шағын, немесе ірі елді мекен болуы да мүмкін. Сол себепті ортағасырлық Семейдің «Ертіс сүмбе», немесе ойрат тілінде «Эрчисын сумэ» атанғанына еш шәк келтіруге болмайды. Енді осы көне қоныс «Дархан-цорджы» атауына дейін қалай ие болды екен, соған келейік. Бұл үшін қазақ тарихындағы ойрат-қалмақ факторына аздап тоқтала кеткен жөн.


Бір жағынан мәнжүр (шүршіт) тайпаларымен, екінші жағынан халха-моңғолмен үздіксіз соғыстан қажыған дүрбен-ойрат (төрт ойрат) ХVІІ ғасыр басында батысқа  жылжыған қалмақ тайпалары  ең  алдымен Ертістің оң жағасымен  жүрді. Халха моңғолдың  Алтын хандар  әулеті ойраттың  басын   қосқызбай батысқа  қарай  қуса, халханың  өзін шүршіт /мәнжурлер/ шығыстан  ығыстырып  жатқан заман  еді. Қалмақ  басшылары өзіне  одақтасты  Сібірдің Әлей, Есім  атты  ханзадаларынан тапты. Қалмақпен қосылған Сібірлік шайбанид  ханзадалардың  орыспен жаугершіліктен  қолы   босамады. Біраз  уақыт ойратқа  Обь   пен Ертістің  арасы мекен болды: « проведали де  государевы  люди, господине, соляное  озеро меж  Оби  и реки Иртыша (әңгіме Жәміш көлі туралы –Ж. А.) около да того озера кочуют черные калмаки (қара қалмақ – Ж.А.): Талай-тайша, да Бабаган тайща (Байбағыс-Ж.А.),  да  Мерген –тайша, да Шукур –тайша,  да Саул- тайша  и иные многие  тайшы  со всеми своими улусами, потому  что де задрали  черные колмаки  Каракул (Хара  құла –Ж.А.) да  Мерген-Теменя-тайша Алтына  царя. И Алтын  де царь  их  побил и  идет  на чорных колмаков  войною…» (Международные отношения, 1989, кн. 1.  56 б).

1625-ші  жылдың жазында  қалмақтың  кейбір тайшыларының  өз  ұлыстарын бастап  Сарыарқаға  ене бастағанын  көреміз. Бұл  заманда да  қазақтың  билеушілері өз  ара соғысып, елде  береке  болмаса керек. Есім  ол кезде  Түркістанда   билік  құрса,  Тұрсын хан  Тәшкентке  иелік қылады. Соңғы  ханның  сүйенетіні Бұхардың  ханы  Имамқұли Саураннан Абылай  ханды  қуып, иелігін Тұрсынға  алып берген еді. Осыны пайдаланып қалмақтар Ертіс  жағасындағы  плацдармды кеңейтіп  Қарқаралы –Баян  жеріне дейін   келді:  1630-шы жылдардан  бастап  қазақ Белең-ана, Болған-ана,  одан  әрі Жұбан- ана сияқты  Сарысу  бойындағы ескілікті  қоныс  орындарынан әрі  бара алмай  қалды. Қазақтың  бәрі де Сырдария  бойына  ұйлығып, бір жағы  Еділге,   бір жағы Ертіске  иек  артатын хан  жайлауынан  айрылды. Бұл кезеңді қазақ ауыз әдебиетінде «Бастапқы  Ақтабан  шұбырынды» дейді және ол  Дулат Бабатайұлының  жырларында барлық  бояуымен, қайғы-зарымен  өлең  өрнектеріне  түскен:

«Ата қоныс  Арқадан

Басында қазақ  ауғанда, 

Күзді күнгі  нөсердей

Көзінің жасы  жауғанда, 

Ақтабан боп шұбырып, 

Асып  асқар таудан  да, 

Алқа көлді   айналып,

Ақ қайыңды  сауғанда,

Арысын белден  омырып,

Қалмақ тартып  барды   алды;

***********

Сол бетімен шұбырып,

Торғайдай тозып   Сыр  түсті».

                                      (Бабатайұлы, 1991, 88-89 бб).

Міне, ежелгі «Ертіс сүмбе» мұнарасының жанында қалмақтың «Дархан цорджы» пұтханасы осы кезеңде, яғни ХVІІ ғасырдың басында салынды.   Бұл қоныс туралы дерек  алғаш рет ойраттың атақты дін басы және ағартушысы Зая-пандитаның өмірбаяны жазылған «Сарин герл» (Ай сәулесі) кітабында кездеседі: «Он (Зая-пандита – Ж.А.) в году овцы (1643) провел зиму у Кундулунг-Убаши в (местности) Хасулаг (Қазылық, бұл жерде Кент-Қазылық-Ж.А.). Совершив в полном виде молитвенные обряды по случаю (праздника) Цаган Сар, он (тем самым) посеял семена добродетели в людях. 

Оқи отырыңыз: Семей тарихының Ертіс сүмбе -Эрчисын сумэ кезеңі

В году обезьяны (1644) он (Зая-пандита) летом отправился к Очирту-тайджи и провел лето (в его владениях). оттуда Дархан-цорджи просил его пожаловать в храм, находившийся на Иртыше (Эрчисын-сумэ). Из (местности) Коксалай-Баханаг через (местность) Хайдаг (Зая-пандита) откочевал к (рекам) Лэбши и Хара-Тала во владениях Очирту-тайджи. Курээ (Монастырь Зая-пандиты) прибыл к храму Дархан-цорджи и там провел зиму.

Здесь Дархан-цорджи оказывал /Зая-пандите/ всевозможные почести он /Зая-пандита/ переводил «Мани Гамбум» и занимался другими делами, способствовавшими распространению драгоценной религии /Будды/...» (Норбо, 1999, 45-46 бб).

Бұл жерде «Хасулаг» атауына түсінік бере кеткен жөн. 1643 жылы Зая-Пандита қыстаған жерді қазақ Кент-Қазылық деп атайды. Бұл сол заманда хошоуыттың атақты көсемдерінің бірі Көнделең тайшының (Кундулунг-убаши) қыстауы. Қазіргі заманда Қазылық аты ұмытылған, бірақ қазақтың ауызша дәстүрінде «Үш Қазылық», «Бес Қазылық», «Он екі Қазылық» атаулары әлі де бар. Мәтінге қарасақ Цаған Сар (Ұзын сары) мерекесін Кент-Қазылықта Көнделең тайшы салғызған Қызыл Кеніш сарайында қарсы  алған Зая-Пандита одан әрі Очирту-Цэцэн тайшының еліне барып, одан Көксала-Бақанас арқылы Эрчисын сумэге келген болып отыр. Шақырып отырған Эрчисын сумэде иелік жасайтын Дархан-цорджы (цорджы –бұл жерде молда деген мағынада, ламаизмде қолданылады).

Көптеген деректерде Очирту-Цэцэн тайшының басты ордасы (Учурту-хан-кит) Боғас өзенінің бойында болды делінеді, бұл болашақ зерттеушілер үшін жақсы бір ізденіс тақырыбы. 

Зая-Пандита  заманында, яғни 1640 жылдары ғибадатханаға  иелікті Дархан-цорджы атты дін иесі жасаған болып отыр. Ғибадатхананың аты да осыған байланысты «Дархан-цорджы» атанып кеткені анық, ал ол жердің бұрыңғы атауы Ертіс сүмбе (Эрчисын сумэ) екендігі «Ай сәулесі» кітабында бірнеше рет аталады. 

Дархан-цорджы ғибадатханасы жұмыс істеп тұрған кезде бұл жерде голланд  ғалымы Н. Витсен (1664-1665 жж.) ғана болған: «от этих зданий» (Семи палат) вверх по Иртышу живет калмыцкий жрец который построил себе два, довольно большие, кирпичные здания, снаружи покрытые известью; он содержит при себе Бухарцев и живет землепашеством: там растут пшеница. ячмень, горох и другие злаки. Бухарцы состоящие при нем, покинули свою собственную родину и поселились на это месте» дейді (Витсен,1996, 95-115 бб.). Бұл жердегі басты мәселе Семей қаласы маңында ежелден бері отырықшы-егінші жұрт қызығатындай шұрайлы, берекелі қоныстардың болғаны. 

Н.Витсеннен кейін жарты ғасыр өткен соң Дархан-цорджы  ғибадатханасына  Г.Ф.Миллер келеді: «Они уже почти все обрушились или грозят скорым разрушением, что   иначе и быть не могло вследствие материала, из которого они возведены. Нужно удивляться, как они при таком способе постройки еще простояли столько времени, т.е. более столетия... Верхнюю кладку камней или кирпичей поддерживают деревянные балки, положенные поперек. Внутри, местами, по стенам видны остатки живописи, которые, на сколько можно разглядеть их, изображают людей, частью стоящих, частью сидящих, животных, драконов птиц и, преимущественно, цветы, с переплетающимися между собою стебельками и листьями; намалеваны они без всякого искусства, без обозначения света и тени, самыми простыми красками и очень грубою кистью. В трех зданиях лежит большое количество свалившихся деревянных колонн, местами разукрашенных цветами, разных деревянных изображений животных (львов и драконов), сидящих на колоннах, которыми, по-видимому, подпирались верхние стропила (или потолки?). Одну из таких фигур я отправил в Императорскую Кунсткамеру. В том здании, которое построено из плитняка, в одном углу находятся остатки какого-то возвышения (выдающегося на 2 слишком сажени  над почвою и поддерживаемого столбами), под которым остатки живописи сохранились лучше, чем в других местах, потому ли, что это место пользовалось большим почетом, или потому, что оно было несколько более защищено от влияния воздуха. Там же припрятаны были рукописи, от которых однако же до нашего времени дошло лишь очень немного маленьких листочков…». 

Оқи отырыңыз: Семей-Ертіс өңірі және Әбілпейіз сұлтан

 Г.Г.Миллердің ойынша бұл құрылыстар  ХVІІ ғасырдың 60-70 жылдары иесіз қалған:  «Разорены были эти здания, по моему мнению, около 1660-1670 годов, когда, как я узнал из сибирских архивов, странная междоусобная война нанесла калмыцкому господству множество поражений. С тех пор часто могло случаться, что русские входили в разоренные капища и уносили с собой письмена и идолы, находившиеся там в значительном количестве, но, может быть (как это обыкновенно бывает с простым народом), не заботились о сохранении вещей, не доставлявших барыша...» (Миллер,т.1, 1937,156 с.). 

Г.Ф.Миллерден қырық жыл кейін Семейге келген П.С.Паллас (1773 г.) «Дархан-цорджидың әбден қираған алты құрылысының бір бөлек (в куче),  ал «Ертіс сүмбеден» сақталған  жетінші құрылыстың бір бөлек тұрғанын жазады: «Первое строение, коего стены еще все стоят, лежит от берега слишком на триста сажень, а от прочих строений на 260 сажень (Сажын – шамамен 2,133 метр немесе 3 аршын-Ж.А.) близ берега. Оное состоит в простой складенной четвероугольной избе, девять квадратных аршин с половиною имеющей, у оной на восточной стороне к реке весьма узкие и низкие двери, а на южной три малых отдушины; дощатая глиною обмазанная кровля, уже провалилась. Выше оного строения река течение свое имеет с южной стороны, и обтекает длинной и узкой остров, которой так как и довольно пространная низменность, оброс под высокими берегами приятной вид придающим кустарником. От находящихся в куче, выше по реке, строений остались от больших двух и от одного третьего строения основания стены»(Паллас, 1786,176-б).

Біз  «Дархан цорджи»  тағдыры туралы Г.Г.Миллердің жорамалымен келісе қоймаймыз. 1664-65 жылдары бұл жерге Н.Витсен келгенде ғибатахана маңында ойраттар да, оларға қызмет жасайтын Шығыс Түркістан тараншылары да бар.  «Қалмақтың Сарыарқамен қоштасып жылағаны» аталатын қазақ ішінде кең тараған жырларда: «Үш атамыз өткен тау, Үш мың қара біткен тау, Он екі қазылық, Ой Түндік, Айналасы толған жау» делінеді.  Үш атасы шамамен жүз жылдай уақыт, сонда «Эрчисын сумэ» 1620-жылдары салынса 1720 жылдары өмір сүруі тоқтатты деуге болады. Сарыарқаны  қайтару «Қайып  бүліншілігінен» кейін 1717-1718-ші  жылдары басталды. Екінші «Ақтабан шұбырынды» Сыр бойынан Сарыарқаға қарай жүрді. Сенетін  сайыпқыран  ханы, әскерін  бастайтын хас  сұлтаны жоқ  дағдарған  ел енді  өзінің  батырларының соңынан   ерді. Үмбетей  жыраудың Абылай ханға  Бөгенбай  өлімін естірткенде айтатын- 

                 Өлігін шошқа  сойып атаған,

                 Мәстегін жөкеменен матаған,

                  Ойық желке, шұнғыл көз

                 Ертісті  алған орысқа

                 Ортақ қылып қонысқа,

                 Белдеуіне  Ертістің

                 Ел қондырдың, Бөгенбай !-

деп жырлауы осы  себепті (Саққұлақұлы, Ергалиев., 2005, 122 б.).

ХІХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары Г.Ф.Миллер мен П.С.Паллас сипаттаған «Ертіс сүмбе» мен «Дархан цорджының» орыны ғана қалды, дегенмен Г.Спасский сияқты зерттеушілер оны қолынан келгенше жүйеледі:

«№1. Главнейшее здание в большею частью развалившиеся. Основание его состоит из камня, верх из необожженного кирпича, а кровля из древесных ветвей, коими и прочие здания, как заключить можно по остаткам были покрыты. № 2. Здание укрепленное со всех четырех углов откосными столпами из необожженного кирпича. №3. Здание возвышенное на подобие пирамиды, уменьшающейся мало по малу в окружности. № 4. Развалившееся здание разделенное на три жилья. № 5, 6. Два развалившихся здания, разделенные стеной. № 7. Здание, стоящее от других почти на половину версты и наполненное внутри щебнем. Оно по величине своей прочих менее и прежде возвышаясь на подобие башни служило для содержания на нем стражи» (Спасский,1818,79 б.).

 К.Риттердің 1860 жылғы Семейге байланысты жазғаны бұл көне жәдігерліктің сол кездегі жағдайынан толық хабар береді: «…Семь Палат, представляющие теперь жалкие остатки обрушавшейся стены, едва возбуждают любопытство путешественников; подле них находится крепость Семипалатинск, которому он сообщил свое название....В соседней низменности Мюллер, посетивший и срисовавший эту местность, нашел еще несколько орнаментов колон, также грубую живопись с изображением сидящих и стоящих человеческих фигур, зверей, драконов и цветов, переплетенных своими стеблями и листьями. Тут же нашлось несколько рукописей за большой стеной поднималась скала с изображением человеческого лица, грубо вырезанного на ее поверхности. Надо полагать, что некогда она служила надгробным памятником, потому что подле нее находилась могила, из которой вырывали несколько унций золотых украшений. Мюллер принимает ее за чудскую могилу. По тогдашним сказаниям, здесь жил какой-то Дархан Зарджи, имя которого, впрочем, более нигде не встречается…»(Риттер,1880, 142 б).

Сонымен К.Риттердің тұсында Эрчисын сумэнің иесі атанған Дархан-цорджы ақыры «какой-то Дархан-Зарджи» атанды, бірақ қалай болғанда да оның аты Семейдің қалмақ дәуіріндегі тарихына біршама нақтылық беріп тұр. Дархан –цорджының басты еңбегі көне дәуірдің атақты «Ертіс сүмбе» қарауыл мұнарасының жанынан будда дінінің пұтханасын салғандығы. 

1857 жылы кеден (таможня) үйінің құрылысын саламын деп  «Дархан-цорджы» үстінде қазба жұмыстарын жүргізген И.А.Армстронг былай деп жазады:  «В настоящее время не существует даже следов этих зданий и лишь одно темное предание говорит, что они расположены были на значительном протяжении по правому берегу Иртыша, и что будто одно из них находилось на том месте, которое отведено ныне на постройку новых зданий для Семипалатинской таможни. Подтверждением этому предположению служит только то, что на отведенной местности возвышались две небольшие насыпи»(Армстронг, 1861, 36-б). 

Армстронг жүргізген қазба жұмыстарынан қалмақ заттарымен қоса  тым ерте заманның жәдігерліктері  шықты: «Когда снята была насыпь... На одном из них находившемся в середине снятой насыпи, на глубине одного аршина от горизонта земли, оказалась могила, внутренние стены которой обложены были поставленными на ребро плитами шиферного сланца, а дно ея составлял слой такого же камня. Могила была длинною 2 аршина, шириною 1 3/4 арш. и вышиною 1 1/2 аршина. По вскрытии могилы, найдены в ней человеческие кости, кроме черепа, сложенные в кучу к восточной стороне могилы. В пяти саженях от этой могилы, к юго-востоку, уже за чертою самой насыпи, были вскрыты еще две могилы. В одной из них, на глубине двух аршин, оказались сгнившие бревна, закрывающие могилу. Когда бревна были сняты, то в могиле оказались человеческие кости, без черепа, и по середине их круглая, деревянная, грубой отделки, на четырех ножках скамеечка, которая совершенно сгнила и от прикосновения распалась; уцелела одна лишь ножка. На этой скамеечке лежало несколько разных медных вещиц и каменные шлифованные просверленные бусы, составлявшие украшения женского наряда. В другой же могиле, точно также устроенной, найдены были тоже человеческие кости, без черепа, и две медные серьги. Кроме того, в той же насыпи найдено гранитное блюдце с возвышенными краями и с гранитною ручкою, вероятно, употреблявшееся для растирания красок, или других каких либо веществ, и при них заостренный кусок сланца с сохранившеюся на нем красною краскою». 

Бұл қазба жұмыстарына байланысты 1861 жылы  Лама Галсан Гамбоев пікір білдірді «...подробное рассмотрение вещей, найденных в уцелевших насыпях, вероятно, существовавших задолго до построения храма Цорджин Кида, доказывает, что эти насыпи служили могилами шаманской эпохи, тем более, что постройка насыпей, разделенных на две части, верхнюю и нижнюю, служившую самою могилою, и найденные в сей последней, кроме человеческих костей без черепов, вещи медные и другие стеклянные принадлежность исключительно обычаям шаманов. Всматриваясь ближе в расположение насыпей и могил... в верхних частях, или собственно называемых насыпях, из которых рассматривается только одна – юго-восточная, потому что другая – северо-западная не исследована, замечаются кирпичные постройки – явление, без сомнения позднейшего времени. В этой сохранившейся насыпи вещи, найденные на глубине 2 ½ аршин от поверхности, а именно: бычачья голова, череп человеческий, плитка с фигурою, муравленый сосуд с волосами, лоскуток шелковой материи и другие найденные в двух отдельных углублениях, как-то сосуд с гущею и кости рогатого скота в одном, и уголья с лежавшим на оных куском смолы в другом, исключительно принадлежали к предметам, каких требуют обряды Буддистов»(Гамбоев, 1861,152 б.).

Соныменен И.Армстронг қазбалары мен Г.Гамбоевтың оған жасаған талдауы Семейдің бірнеше тарихи кезеңді бастан кешіргенін көрсетеді. 1620 жылдары Ертістің орта ағысында пайда болған «Дархан-цорджы» пұтханасы  ортағасырлық және одан да ерте құрылыстардың үстінен салынғанына күмән жоқ. Жоғарыдағы деректерге сүйене отырып біз Ертіс-Семей  тарихын 1718 жылдан ғана бастайтын шығармашылықты қабылдамайтындығымызды жасырмаймыз. 

Әдебиет:

Армстронг И.А. Семипалатинские древности (с рисунками). // Известия императорского археологического общества. Т.ІІ. СПб., 1861. С. 202-206. Бабатайұлы Д. Замана сазы: Өлеңдер мен дастандар (Құраст. Қ.Өмірәлиев). Алматы, 1991N.Vitsen. Noord end Oost Tartarie (переводы из этой книги в сочинениях Г.Ф.Миллера. К.Риттера и т.д.).Галсан Гамбоев. Объяснения Семипалатинских древностей // Известия императорского археологического общества. Т.ІІ.СПб., 1861. С.207-219.Международные отношения в Центральной Азии.XYII-XYII вв. Документы и материалы. Кн. 1-2. М., 1989Миллер Г.Ф. История Сибири. Т.1. М-Л., 1937, Норбо Ш. Зая-пандита / Материалы к биографии/. Элиста, 1999.Паллас П.С. Путешествие по разным местам Российского государства. ч.ІІ, СПб., 1786.Саққұлақұлы Е., Ергалиев Т. Өмір шежіресі. Алматы, 2005Риттер К. Землевладение Азии. СПб., 1880. Ч.ІІІ.Спасский Г.И. О древних развалинах Сибири // Сибирский вестник. СПб.,1818, (т.2), Ч.3, с. 39-98.