Фото автора 1. Статья А.Букейханова, 1926 г.

До сих пор об этой поездке Алихана Нурмухамедовича сообщалось кратко лишь то, что в 1926 г. он участвовал в Антропологической экспедиции АН СССР в Адаевском уезде КазАССР, в сентябре 1926 года арестован ОГПУ в Актобе, где проводил статистико-экономическое исследование в составе антропологической экспедиции АН СССР, доставлен в Москву и помещён в Бутырскую тюрьму, однако уже через 5 дней выпущен на свободу». 

Между тем, Букейханов, как выяснилось, успел передать в редакцию актюбинской газеты «Кедей» - орган Актюбинского губисполкома и губкома ВКП(б), эссе (опубликовано 29 июля 1926 года, графика издания - төте жазу), в котором с радостью делился последними находками археологов (а в составе отряда трудились не только приезжие специалисты, но и местные археологи) в исследуемом регионе. Букейханов трижды приводит фамилию казахского археолога Булгакова (Бұлғақ баласы), тем самым подчеркивая факт приобщения отечественных молодых ученых к находкам каменного века в составе серьезной экспедиции Академии наук СССР. В этом – весь Букейханов, на тот момент шестидесятилетний (!), однако заряженный энергией Степи и как ребенок, фонтанирующий радостными эмоциями. 

Содержание небольшого очерка Букейханова содержит ценные факты о находках, о которых он рассуждает профессионально (видимо, получив нужные консультации Грязнова). Еще более интересна его неподдельно искренняя эмпатия (сопереживание) от находок, благодаря которым история отдаленного прошлого Казахского края вошла во всеобщую историю исследований каменного века. 

Позитивные эмоции Букейханова становятся еще более понятны, если помнить, что в феврале того же 1926 года в Баку начал свою работу Первый тюркологический съезд. Именно на секциях Тюркологического форума академики из центральных НИИ СССР подчеркивали необходимость проведения комплексных археологических экспедиций, в том числе и Казахстане. Логическая связь между теоретическими выкладками ведущих ученых, и – практическими находками в ходе Западно-Казахстанской экспедиции М.П.Грязнова косвенно указывает на тесное сотрудничество интеллигенции Алаш, А.Букейханова, А.Байтурсынова, с академическим сообществом.

Открытие и раскопки в Западном Казахстане могильников Киргильда І и Киргильда ІІ, Урал-Сай, Кунанбай-сай, произведенные в 1926 г. экспедицией под руководством М.П.Грязнова, как известно, предоставили богатейший материал и в некотором роде пошатнули устоявшееся на тот момент мнение специалистов, что андроновская культура характерна лишь для региона Западной Сибири. Помимо собственно артефактов каменного века, экспедиция открывала возможность научных целевых исследований в сфере краеведения, антропологии, этнологии.

Примечательно, что Букейханов, резюмируя свой очерк о находках в Актюбинской области, утвердительно пишет о том, что решено находки направить в Академию наук СССР, чтобы специалисты Ленинграда идентифицировали их ценность (нужно было уточнить датировку и проч.), и затем они должны быть возвращены в Казахстан, чтобы занять почетное место в столице г. Кызылорда, в фондах Национального Музея Казахстана (!). Эпилог статьи Букейханова настолько рационален, насколько пронизан гордостью и патриотизмом, за национальное достояние. Данный очерк Алихана Нурмухамедовича по праву должен занять достойное место в моноготомных собраниях его трудов и как научный комментарий, или научно-популярный очерк, ведь он одним из первым стал популяризировать в средствах массовой информации археологические находки в Казахстане.

То были первые находки стоянок каменного века, при его непосредственном участии в экспедиции (особенно важно - после нескольких лет безвыездного пребывания в Москве). К сожалению, об этой публикации удалось узнать недавно, благодаря сохранившемуся экземпляру актюбинской губернской газеты «Кедей».

Фото автора 2.  Заголовок Актюбинской газеты «Кедей» в середине 1920 годов.

Также необходимо отметить тот факт, что не каждый редактор в годы опалы лидера Алаш решился бы опубликовать его, даже безобидную научную статью. Звезды сошлись так, что в тот период редакцией «Кедей» руководил давний знакомый Букейханова, также деятель Алаш, сотрудник редакции газеты «Қазақ» в Оренбурге, затем редактор газеты «Бостандық туы» Жанузак Жанибеков (1889 – 1937). 

Фото автора 3. Редактор «Кедей» Ж.Жанибеков.

Опытный публицист, Ж.Жанибеков в 1926 году переехал в Актюбинск, где работал в редакции «Кедей» до 1929 года. Приняв в работу очерк Букейханова, Жанибеков издал его в июле 1926 года, в номере 97. Выпускающим редактором номера указан Абдуллин К. (Калдыбай). Разумеется, как член партии, он мог бы и наложить «вето» на статью, подписанную «Қыр баласы», а этот псевдоним был узнаваем большинством казахстанцев... 

Фото 4 автора. Подпись «Қыр баласы», «Кедей», 1926 г.

К слову, редакторы не пострадали, лишь на время Жанибеков оказался отстранен от должности, но затем в течение года вновь возглавлял редакцию «Кедей».

Стилистика статьи вполне идентифицирует стиль А. Букейханова, излагавшего мысли ясно и с большим заделом. Мы лишь переложили текст на кириллицу, сохранив старые написания отдельных слов. Например, тогда писали «мадениат» (совр. "мәдениет»), «бұ» вместо «бұл» и др.

Так увидела свет одна из последних прижизненных публикаций в Казахстане А.Н.Букейханова. Ее содержание обращено к молодежи, нацеленной на науку и открытия, и цель публикации, пусть в региональном масштабе, была достигнута. После отъезда в Москву, Алихан Букейханов к теме стоянки каменного века, найденной в 1926 году, более не возвращался. Во всяком случае, об этом не встречается данных. Тем ценнее раритет, рожденный триадой единомышленников: Букейханов – Жанибеков – Абдуллин.

Ниже приводим текст очерка «Адам баласының тас тарихындағы қонысы». Ему предшествовали два замечательных эпиграфа: «Білім қыран ғой!» и «Қыран қырағы ғой!». 

Газета «Кедей» № 97 от 29 июля 1926 года.

Орган Актюбинского губисполкома и губкома ВКП(б)

«Білім қыран ғой!

Қыран қырағы ғой!

Адам баласының тас тарихындағы қонысы.

Жер білімін жердің жасын қабатын қарастырып сиырдың жасын мүйізінен, жылқының жасын тісінен табылғандай табады. Жердің тарихы бір неше мүшелге бөлінеді. Біздің мүшел он екі жыл болғанда, жердің мүшелі жүз-жүз мың жылмен саналады.

Жерге адам баласы келген мүшел жер тарихында төртінші мүшел деп аталады. Жердің бұ тарихы басталғалы екі жүз мыңға жақын жыл өткен. Жер білімі жердің қабатын кітабтың бетіндей оқыды. Жердің жаңада жас қабаты өзіміз табтаб жүрген жер. Жердің ішіне қарай қазып қабатын аша берсек, бойлаған сайны ескі қарт қабат бола береді. Жер білімін жердің қабатын теңіздің, өзенңің жарын бақылап сынап біледі. Өзенңің қабағы судан қырға сатылап, басқыштап, көтеріліп кетеді. Бұрынғы заманда мың жылма, жүз мың жылма өзен осы күнгі қыр қабаққа аққан, арнасын сойя-сойя осы күнге ұлтанға түскен.

Етікшінің жұртында былғарының кесіндісі, ойшының жұртында жоңқа, ұстаның жұртында көмір қалады. Өзенңің, теңіздің басқасы қабағында, құмында жайлаған жануарлардың, балықтың, адамның, ат аунаған жерде түк қалады. Қалдығы, ұстанған қаруы сайманы – белгісі қалады. 

Ақ-төбеден 3 шақырымда Електің құм жағында тас мүшелі адам тарихының адамының қоңысы табылды. Мұны тапқан Академия қазақ жерін, шаруасын іздеп зертте деп жіберген білгіш құстың адамы Бұлғақ баласы.      

Білім адам баласын өзге жануармен аталас деп біледі. Жер тауысып барғанда адам баласы өзге жануардан ақылы мен, ақылының, қаруы, қолының шеберлігі мен айырылады. Ақыл жетелеп жоспарлап, қол құжусырады. Адам қолынан өтіп өзгерілген зат мадениат мүшесі болады.

Алғашқы адам баласының адабиеті адам тастан қару қолданғанда басталады. Адам баласы пышақ, біз, ине, балта, масақ, қызғыш, қасықты тастан қолданып талай заманда басынан өткереді. Адам баласының тасты қару жарақ еткен тарихын тас мүшел дейді. Адамын, тас мүшелінің адамы дейді. Тас мүшелінде адам тарихы екі жүз мың жылға созылған. Таста маданиятты кулдендіріп шеберлене келе адам қару-жарақты мысқа, қолаға аударған. Адам баласының мыс қолданған тарихын мыс мүшелі дейді.

Перғауын, Мұсадан бері адам баласы қару-жарақты темірге (шойын, булат темірге жатады) айналдырды. 

Біздің заманымыз тарихта темірдің мүшелі делінеді. Осы күнгі адамды құстан ұшқыр, Сулейменнен шешен, шеберге пірі еткен маданияттың сүйенгені темірден қару-жарақ.

Тас мүшелдеде адам баласы өзінше маданиятқа ие болады. Сондада пілдей айдын, аюдай қарулы жануарды соғып етін жейді. Осылардың сүйегі тас мүшеліндегі адамның қоңысынан етінің басынан табылады.  

Електің жазасынан Бұлғақ баласы тапқан тас мүшелдегі адамның жұртынан қырғыш, пышақ, масақ тағыда неше қару жарақ аспаптар табылды. Бәріде шақпақ тастан істелген. Үйшінің жұртындағы жоңқа мен кесінді ағаштай ана қару-жарақты  істегенде сынып түскен тастан жоңқа табылды. Бұ тағын бұтан алғанда қалған ағаштың томарындай жуан қалдық тас табылды. Бұған қарап бал ашсақ, Бұлғақ баласының тапқаны тас мүшеліндегі адамның қонысында ұстасының дүкеніңің орны болады, тапқан нәрселер 4 жүзден асады. Бұ нәрселер Ленинград барып сынға салынып ат қойылып Қызылордада болатын Қазақтың Ұлт музейіне тапсырылады.

Тас мүшелінің қару жарағымен аралас мыс масақ табылды. Бұ масақты мыс мүшелінің батыры ма мергені ме жоғалтты демесек, Бұлғақ баласы тапқан қоңыс, тас мүшелінде де, мыс мүшелінде де адам баласының қоңысы болған болады.

Бұ сықылды адам баласының тас мүшеліндегі қоңыс біздің қазақтың жерінде  Қостанайда ғана бұрын табылған еді.

Мұндай қоңыс іздей келе қазақтың жайында талай жерден табылмақ.

Адам баласы осы біздің жайды жайлағалы 2 жүз мың жыл болған болып табылып тұр.

Қыр баласы».  

Источник:

Кедей (Актюбинск). 1926. Июля 29. 

Муканова Гюльнар Кайроллиновна,

кандидат исторических наук, профессор,

ведущий научный сотрудник 

ИИЭ им. Ч.Ч.Валиханова, Алматы