ХV ғ. екінші жартысының басында қазақ хандары, атақты ұрыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек қазақтардың дербес мемлекетінің басын бастады. Оның барлық кезеңдерін кәсіби тарихшылар бірнеше мыңжылдақтар бойы зерттеп келе жатыр. Ханның саяси тарихын, оның әлеуметтік-экономикалық ұйымын, этникалық дамудың процесін анықтау үшін көптеген жұмыстар жасалды, бірақ алғашқы сұрақтардың бірі — тұңғыш қазақ мемлекетінің түпнұсқалық атауы қазіргі күнге дейін бөлек зерттеу мәселесіне бөлінген жоқ. Мемлекетке атауды беру көзқарасы жағынан да, мемлекеттік қондырғы, этноэлеуметтік құрылымды, аумақтық шекараларды анықтау кезінде-де дәл осы мәселе өнімді бола алады.
Ортағасырлық тарихи хикаяларда қазақтардың тұңғыш мемлекеті қалай аталғаны туралы тура көрсетулер жоқ. Заманауи тарихшылар оны хандық деп атайды, себебі басында хан тұрған, немесе көшпенділердің бұрынғы мемлекетімен үйлестігі бойынша орда деп атайды. Тұрғындардың негізгі салмағын қазақтар құрғандықтан, ол Қазақ хандығы немесе Қазақ ордасы деген атауға ие болды. Олардың әрбіреуі кейінгі орта ғасырлардағы Қазақ мемлекетін анықтау үшін зерттеу әдебиетінде шартты болып табылады.
Осы жарияланымда Ибн Рузбихан Исфаханидің «Михман-наме-йи Бухара» атты кең танымал парсы тіліндегі шығармасының мәліметтеріне назар аударамыз.
Орта ғасырдағы тарихи шығармалардың авторлары Қазақ хандығын белгілеу үшін әр түрлі терминдерді қолданған. Сол терминдердің кейбіреулері осы аумақтағы бұрынғы саяси білімдердің белгісі ретінде жұмыс істеді. Көптеген дереккөздер қатарында қазақ хандардың иеліктерін моңгол кезеңіне дейінгі Дашты қыпшақ немесе жай Дашт-Дешт деп этногеографиялық терминмен аталынған (Қыпшақ даласы. Бұдан әрі — Дешті Қыпшақ — Ред.). Бүкіл Жошы Ұлысын (Алтын Орданы) немесе оның далалық облыстарын белгілеу үшін мұсылман (араб, парсы, түркі) тарихи шығармалардың авторлары осы терминді кең қолданған.
Заманауи отандық тарихнама Қазақстанның далалық бөліктерін белгілеу үшін Шығыс Дешті Қыпшақ терминіні қолданады [i]. Кеңес әдебиетінде осы аймақ Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігі немесе Жошы Ұлысының шығыс бөлігі деп аталған, кей кездері Орда Ұлысы (орда — Жошының үлкен ұлы) — әулеттік-саяси термині қолданылды немесе Жошы Ұлысының сол қанаты — әскери-әкімшілік аудандастыруы қолданылды [ii]. Әдебиетте, Ақ Орда немесе Көк Орда терминдері кең қолданылды [iii].
Ибн Рузбихан Исфахани, «Михман-наме-йн Бухара» атты танымал пасры тіліндегі шығарманың авторы өзбек және қазақ хандары, сұлтандарының иеліктері белгілеу үшін, Дешті Қыпшақ немесе қысқа түрде Дешті терминін көп қолданады, ал қазақ билеушілерін «Дешті хандары» деп атайды.[iv]
Сонымен қатар XIV ғасырдың екінші жартысында және XV ғасырда, яғни Қазақ хандығы құрылған қарсаңында орта ғасырлық мұсылман тарихи шығармаларда Шығыс Дешті Қыпшақтың- Дийар және Өзбек (Өзбек елі немесе Өзбекстан) жаңа атауы пайда болады. Осы атаудың негізінде өзбектердің этнополитонимі жатыр (узбекийан — өзбектер), ол 1350–1360 жж. бастап Шығыс Дешті Қыпшақ тұрғындары үшін жалпылауыш болады. Осы уақытта көрші аймақтарда ұқсас этнополитонимдар пайда болды: татарлар, ноғайлар, моғолдар. Осының барлығы осы аймақта өтіп жатқан ортаға тартқыш этникалық процестердің бейнесі болып табылды. Алайда шығыс Дешті Қыпшақтағы этнополитоним өзбектердің болашақтағы эволюциясының этнонимға айналуына саяси процестер кедергі жасады. Олар бір жағынан Керей және Жәнібек бастаған өзбектердің бір бөлігінің даралауына және 1465–1466 жж. Жетісуда Қазақ хандығының құрылуына әкелді, екінші жағынан XVI ғ. басында Мұхаммад Шейбани бастаған өзбектер топтарын Мәуереннахрға көшірілуіне әкелді.
Жаңа этносаяси тұтастыққа бөлу процесі автордың «Михман-наме-йи Бухара» керемет баянадамасында жақсы сипатталған: «Үш тайпаны өзбектерге жатқызады, себебі Шыңғыс ханның билігі күшті. Олардың біреуі — шайбаниттер және оның ханы (Мұхаммад Шейбани — Авт.) бірнеше ата-бабалардан кейін олардың билеушісі болып қалады. Екінші тайпа — қазақтар, өздерінің күштері мен жаужүректілігімен бүкіл әлемге танымал, үшінші тайпа — манғыттар, олардың ішінде астрахан патшалары»[v].
Қазақ хандығының саяси және әскери күшінің біртіндеп күшеюі өзбек этнополитонимінің ең алдымен өзбек-қазақтарға (қазақ/қазақ), ал содан кейін жай қазақтар (өзбек/қазақтар) этнонимына ауысты. Ал «өзбек» термині Мұхаммад Шейбани және оны жақтаушыларымен бірге Шығыс Дешті Қыпшақтан Мәуереннахрға «кетті». Ең басында оларды өзбек-шибанилар (себебі олар Шейбанидін билігін мойындады), ал содан кейін жай өзбектер деп атаған [vi].
Ибн Рузбихан Шығыс Дешті Қыпшақ тұрғындарының этнонимиясы өзгерістерге ұшыраған кезеңін өзінің шығармасына жазып алған, және өзбек терминінің орнына қазақ термині келді. Осы екі терминдердің өзара байланысы туралы баяндаған кезде автор өзі көрген суретті ғана суреттемей, Мұхаммад Шейбанимен бірге Дештіден кеткен өзбектердің бір бөлігін сипаттады.
Ибн Рузбихан бірнеше рет Шығыс Дешті Қыпшақты Өзбектің елі деп атаған. Өзінің шығармасының төрт жерінде ол дийар-и узбек терминін қолданған[vii]. Хабарламалардың мәтіні өзбектер толығымен билеген Дешті Қыпшақ аймағын тұспалдайды. Осы мағынада ол мамлакат-и өзбек терминін үш рет қолданған [viii]. Сонымен қатар автор бір парақта екі терминді (дийар, мамлакат) бір мағында қолданған. Қазақ ханы Бұрындықтың Мұхаммад Шейбанимен өткізген «келіссөздер, атаулы күндер және шайқастар» туралы айтқанда, Ибн Рузбихан аймақты белгілеу үшін ұлыс-өзбек терминін қолданған.[ix] оның мәтінінде тағы бір термин кездеседі. Өзбектер мен моңғолдар «Сыр өзені» деп атаған Сырдария өзені «Түркістан бойыншаүш жүз фарсахтан астам қашықтықта, ағып, өзбектердің қыстаулары арасынан өтіп, өзбек (билад-и узбек) елінің соңында, құмдарда, Қарақұм деген жерде жоғалып кетеді».[x]
Ибн Рузбихан 1509 жылы қыркүйекте сегіз ай ішінде өз еңбегін аяқатады, ол кезде Шығыс Дешті Қыпшақтың бүкіл кеңістігінде қазақтар билік етті. Ибн Рузбихан айтуы бойынша «бір бөлігі қазақтар деп аталатын Өзбек тұқымынан шыққан Бұрындық хан үлкен хан болып табылады, <…> кез келген уақытта Бұрындық хан әрбір ұлысқа қазақтарды жібергенде, „Аттарына отырып, шабуыл жасаңдар“ деп бұйрық бергенде, сол уақытта төрт жүз мың батыр келген, олардың әрбіреуі он жас жауынгерге тең. Олардың қаражаттары мен қарулары соншалықты мықты болғандықтан, олардың [қазақтардың] көп бөлігі Хатим Тайды өздерінің кедейі деп атаған[xi]».[xii]
Осында Бұрындық қателікпен Өзбек ұрпағы деп аталған. Шығарманы аударған, басып шығарған және атақты шығыстанушы Р. П. Джалилованың есептеуінше, осы үзіндіде алтынордалық Өзбек хан тұспалданады [xiii]. Мәтіде аз оулад-и өзбек (өзбек тұқымынан, өзбектер тұқымынан) деп аталған. Алайда сөз Алтын Орда ханы туралы емес, ал өзбектердің этносаяси тұтастығы туралы сөз жүріп жатқаны осы және оған ұқсас хабарламаның мәтінінде көрсетілген. Сөйтіп, Ибн Рузбихан өзінің шығармасының бірнеше жерлерінде қазақтарды еске алғанда: «қазақтар Шыңғыс хан ұлысының өзбектер руынан болып табылады»[xiv], «қазақтар руынан шыққан өзбектер шайбани-өзбектер әскерінің шабуылына тойтарыс берген» деп атап өтеді[xv].
Жоғарыда көрсетілген пікірде былай айтылған: «Бұрындық хан өзбектер тұқымынан, олардың бір бөлігі қазақтар деп аталады». Біріншіден Өзбек хан қазақ хандарының ата-бабасы емес, оны шайбани тарихшылар жақсы білген, екіншіден, Өзбек ханның есімі «Михман наме-йи Бухара» мәтінің ешбір жерінде кездеспейді, үшіншіден осында оның есімі мәртебесіз аталады. Парсы тіліндегі дереккөздерде Өзбек көптеген жағдайда хан мәртебесімен бірге Өзбек хан [xvi] немесе падиша (патша) — Өзбек падишахы [xvii]деп жазылған. Қазақ хандары туралы айтқан кезде Ибн Рузбихан «олар Ючи хан тұқымы, Шыңғы хан ұлынан шыққан» деп айтақан»[xviii], ал «барлық қазақтар Шыңғыс хан ұлысынан шыққан».[xix] Ибн Рузбихан «Ючи-ханды»[xx] өзінің шығармасында бірнеше рет атап өтеді [xxi]. Осындай қателіктің елесі ретінде XVII ғ. басындағы «Тарих-и Хайдари» шығармасының авторы Хайдар Разидің хабарламасын атауға болады, онда ол қазақ Тахир ханды Өзбек ханның баласы деп атаған [xxii]; осы жерде Өзбек ханның емес, өзбектердің тұтастығына қарау керек.
«Михман наме-йи Бухара» авторы аймақта дербес және мықты болған Дешті Қыпшақ толығымен өзбектерге емес, қазақтарға жатқанын жақсы білген. Ол туралы елді атаған кезде қазақтар терминінің жиі атап өтілуіне қарай білуге болады. Ол Шығыс Дешті Қыпшақты белгілеген кезде өзбек терминіне қарағанда көп аталады.
Көбінесе қазақ иеліктерін атау үшін Ибн Рузбихан билад-и казак терминін көп қолданған.[xxiii] Қазақ этнонимімен байланыстырғанда ол үшін әдетті болған билад терминін (көп. бäлäд — қала, ел, облыс) автор он тоғыз жағдайда пайдаланған, кей кездері ол оны еркін түрде пайдаланған. Содан кейін ескерту саны бойынша (он бір жағдайда) ұлыс-қазақ термині көрсетілген.[xxiv] Осы термин көшпелі түрік-моңғол ортасына тән. Зерттеушілер ұлысты «халық-мемлекет», «ерекше түрде ұйымдасқан халық», «иелікке берілген халық" номадтардың мемлекеті ретінде анықтайды.[xxv] Сонымен қатар (сегіз рет) дийар-и казак термині пайдаланған.[xxvi] Дийар парсы сөзі облыс, ел (көп. -сый — үй, мекен) ретінде аударылады. Ибн Рузбихан шығармасының мәтінінде мамлакат-и казак терминді қолданғанның бес жағдайы көрсетілген.[xxvii] Мамлакат — ел, мемлекет, облыс. Кей уақытта автор малакат зат есімін көпше түрінде мамлакат-и казак деп берген.[xxviii]
Билад терминін Ибн Рузбихан бірнеше мағынада қолданған: шағын елді мекен (мысалы, Сығанақ); ірі қала (мысалы, Сайрам, Ясы); ел облысы (мысалы, Түркістан); ел (мысалы, Қазақ елі).[xxix]
Сонымен қатар осы жазбаның парағында қазақ (өзбек) елі атау үшін бірнеше терминдерді [xxx] немесе бқазақ елін және Түркістан тарихи облысын атау үшін бір терминді бір уақытта қолданғанын кездестіруге болады (мысалы: билад).[xxxi] Бөлек жағдайларда Ибн Рузбихан Сығанақ облысын (иелігін) мамлакат-Сығанақ (вилайиат деген атауы дұрыс болар еді) деп атайды, сонымен қатар шығармасының бір бетінде ол екі рет мамлакат-Сығанақ туралы айтады және осында қазақ хандардың иеліктерін бір жерде ұлыс-қазақ және басқа жерде дийар-қазақ деп атаған.[xxxii]
Бір жағынан әлеуметтік-саяси терминологияны қолданған кезде осы автордың басқа шығыс авторлардың мысалдары олардың тиянақсыздылығын көрсетеді, екінші жағынан Түркістан және Дешті Қыпшақ мекендер атауларын дұрыс білмейтінін айтып тұр.
Атақты қазақ шығыстанушысы К. А. Пищулина Ибн Рузбихан және шығыс шығармаларының басқа авторлары қалаларды белгілеу үшін қолданған терминлогияны қарастырғанда, «бірдей елді мекендерге әртүрлі терминдерді қолдануда анық еместігінің" бірнеше мысалдарын атап өткен.[xxxiii] осы шешімді осында қарастырылып жатқан терминологияға жатқызуға болады.
Сонымен қатар Қазақ хандығын белгілеу үшін Ибн Рузбихан ұсынған барлық нұсқалардан бас тарта алмаймыз. Қазақ хандарының биліктерін орнықтыру, халықаралық аренаға шығу, сонымен қатар осының нәтижесі ретінде қазақ терминін қолданудың ареалын кеңейту белгілі атауды орнатуына әкелуі керек еді. Мысалдардың өздерінше атауы түрік грамматикасына сәйкес автордың «Михман наме-йи Бухара» шығармасында өз бейнесін тапты. Мысалы: Қазақ ұлысы, Қазақ мемлекеті. Дийар, билад парсы сөздерімен бірге терминдердің көшірмесі ретінде Қазақ елі сөзін қосуға болады. Осыған ұқсас атауларды көршілес орналасқан Үлкен Ордада кездестіруге болады (1438–1502 жж.), ол енді Тахт эли (Тақ елі), Тахт мемлекети (Тақ мемлекеті), Тахт вилайети (Тақ уәлаяты) деп аталған.[xxxiv] Осы жерге Тахт улусы (Тақ ұлысын) да қосамын.

Қанат ӨСКЕНБАЙ,
Ш.Уәлиханов ат. Тарих және этнология институтының бөлім меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы
________________________________________
[i] Пищулина К. А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХIV — начале ХVI веков (вопросы политической и социально-экономической истории). Алма-Ата, 1977. 288 с.; История Казахской ССР (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. Т. II. Алма-Ата, 1979. 424 с.; История Казахстана (с древнейших времен до наших дней) в пяти томах. Т. 2. Алматы, 1997. 624 с.
[ii] Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Том II. Извлечения из персидских сочинений, собранные В. Г. Тизенгаузеном и обработанные А. А. Ромаскевичем и С. Л. Волиным. М.; Л., 1941. С. 11–12; Семенов А.А. К вопросу о происхождении и составе узбеков Шейбани-хана. Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. Вып. I. Труды Института истории, археологии и этнографии АН ТаджССР. Т. XII. Сталинабад, 1954. С. 21; Федоров-ДавыдовГ. А. Общественный строй Золотой Орды. М., 1973. С. 139–143; Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в ХIII-ХIV вв. М., 1985. С. 65–66, 160–162.
[iii] Ускенбай К. З. Улусы первых Джучидов. Проблема терминов Ак-Орда и Кок-Орда. Тюркологический сборник. 2005. Россия и Великая Степь. М., 2006.
С. 353–380.
[iv] Фазлаллах Ибн Рузбихан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара (Записки бухарского гостя). Перевод, предисловие и примечания Р. П. Джалиловой. М., 1976. (Серия «Памятники письменности Востока». XXVII). — С. 99, 100, 101, 117. (Далее в сносках: Ибн Рузбихан).
[v] Ибн Рузбихан. С. 62.
[vi] История народов Узбекистана. Т. 2. От образования государства Шейбанидов до Великой Октябрьской социалистической революции. Ташкент, 1947. С. 22–23.
[vii] Ибн Рузбихан. Лл. 30а, 47а, 70а, 72а
[vii] Ибн Рузбихан. Лл. 22б, 70а, VIа.
[ix] Ибн Рузбихан. С. 100, л. 76б.
[x] Ибн Рузбихан. С. 74, л. Iб.
[xi] Хатим-Тай — легендарный необычайно щедрый бедуин. См.: Ибрагимов С.К. «Михман-намеи Бухара» Рузбехана как источник по истории Казахстана XV—XVI вв. Новые материалы по древней и средневековой истории Казахстана. Труды Института истории, археологии и этнографии АН КазССР. Т. VIII. 1960.
С. 144: прим. 17.
[xii] Ибн Рузбихан. С. 92–93.
[xiii] Ибн Рузбихан. С. 176, прим. 80. Вот как этот же фрагмент переведен в сборнике С. Д. Асфендиярова и П. А. Кунте: «В настоящее время главным ханом у казаков состоит Бурундук-хан, родом из узбеков» См.: Прошлое Казахстана в источниках и материалах Под ред. проф. Асфенидиярова С.Д. и проф.
Кунте П.А. 2-е изд. Алматы, 1997. С. 132.
[xiv] Ибн Рузбихан. С. 104.
[xv] Ибн Рузбихан. С. 123.
[xvi] Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. С. 89, 91–93, 98, 100–101, 105, 129, 141, 146, 206, 207, 211, 213.
[xvii] Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. — С. 93, 102, 220.
[xviii] Ибн Рузбихан. — С. 61, 92.
[xix] Ибн Рузбихан. — С. 62.
[xx] Йуджи-хан, Йучи-хан, Джучи-хан — старший сын Чингиз-хана, основатель династии Джучидов.
[xxi] Ибн Рузбихан. С. 61, 66, 89, 94, 104.
[xxii] Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. С. 215, 274
[xxiii] Ибн Рузбихан. Лл. 23б, 59б, 69б, 84а, 89б (2 раза), Vа, VIб (дар билад ва йурт-и казак), VIIIб (2 раза), 101а (3 раза), 103б, 104а, 105а, 107б, 110а, 119а.
[xxiv] Ибн Рузбихан. Лл. 69б, 73б, 83б, 85а (2 раза), 98а, 100а (а также 1 раз улус-иджаниш-султан казак), 107б, 109а, Vб].
[xxv] Федоров-ДавыдовГ. А. Общественный строй Золотой Орды. С. 43–44; Кычанов Е. И. История приграничных с Китаем древних и средневековых государств (от гуннов до маньчжуров). 2-е изд., испр. и доп. СПб., 2010. С. 214–216.
[xxvi] Ибн Рузбихан. Лл. 69б (2 раза), 83а, 100б, 101а, 107б (2 раза), Vб.
[xxvii] Ибн Рузбихан. Лл. 61а, 120б, VIб, VIIа.
[xxviii] Ибн Рузбихан. Л. 22б.
[xxix] Ибн Рузбихан. Л. 101а; Пищулина К. А. Присырдарьинские города и их значение в истории казахских ханств в ХV-ХVІІ веках. Казахстан в ХV-ХVІІІ веках (Вопросы социально-политической истории). Сборник статей. Алма-Ата, 1969. С. 30-
[xxx] Ибн Рузбихан. Лл. 69б, 70а, 101а, 107б, Vб, VIб.
[xxxi] Ибн Рузбихан. Лл. 32а, 105а, I, II.
[xxxii] Ибн Рузбихан. Лл. Vб, 110а.
[xxxiii] Пищулина К. А. Присырдарьинские города и их значение в истории казахских ханств в ХV-ХVІІ веках. С. 30–32.
[xxxiv] Трепавлов В. В. Большая Орда — Тахт эли. Очерк истории. — Тула, 2010. — С. 9.