Қазақстан - 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы

Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы

  Жаңа ғасыр табалдырықтан аттайды, басқа дәуір туып келеді   Вергилий 

Әр дәуірдің өз міндеттері бар Гейне 

Кіріспе

Өткен күннен алыс жоқ, келер күннен жақын жоқ Қазақтың халық мақалы

Қадірлі халайық!

  Мен сіздерге, Қазақстан халқына, қоғамымыздың болашағы мен мемлекетіміздің мұраты хақындағы өзімнің пайымдауымды жолдап отырмын. Мен Сіздерге осынау болашаққа қол жеткізіп, өз мұратымызды іске асыруға жәрдемдесе алады-ау деген сенім ұялататын стратегияны ұсынғым келеді.    Мен сіздермен келер ғасырға, жаңа мыңжылдыққа, алыс перспективаға ендеп бойлайтын болашақ жайлы өзімнің ой-толғаныстарыммен бөліскім келеді. Біз өзіміздің болашағымызды және балаларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті. 
  Бұл бізге не үшін қажет? Менің ойымша, біздің әрқайсымызда ендігі жерде тек бүгінгі күнмен ғана, ағымдағы міндеттерді толассыз шешумен ғана өмір сүруге болмайтындығын терең түсіну сезімі пісіп-жетілді. 
  Біз ненің іргесін тұрғызғымыз келетінін, таңдап алған мақсатымызға алып келетін өз дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай болуға тиіс екендігін анық білуге және ұғынуға тиіспіз.   
  Өзіміздің басым мақсаттарымызды дұрыс айқындап, тиісті стратегияларымызға таңдау жасап, осы жолмен жүру үстінде ерік-жігер мен төзімділік таныта отырып, біз өзімізді бұралаң-бұрылысты сенделістерден, күш-қуатымызды, уақытымыз бен ресурстарымызды жөнсіз зая кетіруден сақтандырамыз. 
  Мықты стратегияға ие болып әрі табандылық таныта отырып, біз жолымызда кездесер кез келген күрделі кедергілерді абыроймен еңсере аламыз. 
  Бүгінгі таңда басымыздан кешіп отырған қиын жағдайлар бізді күш-қуатымыз бен үміттен айырмауға тиіс. Перспективаларымызды айқын ұғыну, жолымызда тұрған қиындықтар мен қауіп-қатерді бүкпесіз түсіндіру біздің қоғамымыздың барша азаматтарын осынау ортақ міндетті шешу үшін жұмылдыруға жәрдемдеседі.   
  Біз бүгінгі кезеңнің міндеттерінен өзге біздің ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын: әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындағы жауапкершілігін күнделікті есте ұстауға тиіспіз.   
  Біз өз балаларымыз бен немерелерімізді сонау алыс болашақта, олар біздің жасымызға жеткен кезде қандай күйде көргіміз келеді? 
  Олар әл-ауқатты өмір сүре ме, тоғайған, дендері сау әрі білімді-білікті бола ма?   
  Олар жақсы әрі азат қоғамда өмір сүре ме?   
  Олар бейбіт-татулықта өмір сүре ме?   
  Олар өз қауіпсіздігі мен балаларының қауіпсіздігі үшін алаңсыз бола алар ма, көшелермен емін-еркін жүріп, өз дүние-мүлкі үшін қауіптенбес болар ма? 
  Біз оларға қуатты мемлекет пен өзіміздің жақын және алыс көршілерімізбен достық қарым-қатынасымызды мұра етіп қалдыра аламыз бар? 
  Біз осынау қарапайым, бірақ маңызды сұрақтарға бүгіннің өзінде жауап беруге тиіспіз.   
  Бір данагөй: егер сіз қайда бет алып бара жатқаныңызды білмейтін болсаңыз, онда сізді ол жерге кез келген жол алып баруы мүмкін деген екен. Осыны естен шығармай, болашақтың моделін жалпыланған түрде және нақты қысқа мерзімді мақсаттар түрінде ұдайы көз алдымызда бағдар етіп ұстауға тиіспіз. Мұның өзі қандай да бір іс-әрекетке кірісе отырып - біз дұрыс бағытпен жүріп келеміз бе әлде бағдардан ауытқыдық па, оқиғалардан ілгеріге оздық па әлде шабандап қалып келеміз бе - ұдайы таразылап отыру үшін қажет. 
  Бүгінгі күнді ертеңгі күнмен ойша салыстырған кезде, бұл процесті сан рет қайталай отырып, проблемалардың ауқымы мен олардың маңызын өзгеше қабылдайсың. Өзімізді әлеммен бүкіл планетаның бір бөлігі ретінде түйсіне отырып, біз жаңа дәуір мен жаңа уақыттың тынысын және олардың жуықтай түскенін сезінеміз.  
  Қазақстан жаңа мемлекет ретінде көптеген империялардың: Оттоман, Австро-Венгрия, ал мүлде таяуда - Кеңес Одағының жан тәсілім еткенін көрген дәуірде дүниеге келді. 
  Біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен жаңа демократияны көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрізді жолды басынан кешіп те үлгерген уақытта құру үстіндеміз. 
  Біз қуатты сыртқы күштер келешегімізді айқындауда сөзсіз елеулі рөл атқаратын күннен-күнге өсе түскен ауқымдану мен ұлғайып келе жатқан өзара тәуелділік дәуірінде өмір сүріп отырмыз. 
  Егер біз өз ниетімізді байсалды ұстансақ және пайымды да парасатты болсақ, өз дамуымыздың ішкі және сыртқы факторларын бүкпесіз талдап-таразылауға қабілетті болсақ, онда біздің жалпы топтасуымыз, өз тарихымыз бен ерекше жағдайларымыз негізінде дұрыс жолды таңдап алу мүмкіндігіміз де бар.  
  Біз басқа елдердің тәжірибесін зерделей алсақ та әрі солай етуге тиісті болсақ та және халықаралық қоғамдастықтағы қолайлы үрдістерді пайдалана алсақ та, біздің жасымызға жеткенде балаларымыз бен немерелеріміз мақтан ете алар Қазақстанды құру жөніндегі үмітіміз бен арманымызды іске асыру үшін қажетті осынау орасан зор жұмысты өзге ешкім де емес, тек біздің өзіміз ғана игере аламыз.  
  Неліктен нақ бүгінгі таңда біздің алдымызда осы мінде тұр? 
  Өйткені кеше біз бұған даяр емес едік, тәжірибеміз бен білігіміз жетіспеді, жағдай, ересен тұрақсыздық пен тұрлаусыздық мүмкіндік бермеді. Міндеттің өзі де басқа болатын. Алдыңғы кезеңнің күллі мәні мынаған: басталып кеткен аласапыран өтпелі кезеңнің буырқанған жағдайында дербес мемлекет ретінде табан тіреп қалуға келіп сайды. Көптеген көріпкелдер біз сәтсіздікке ұшыраймыз және де мемлекет құрылысының, қоғамдық және экономикалық қайта құрудың бұрын-соңды болмаған міндеттерін игере алмаймыз деп сәуегейлік еткен-ді.  
  Бірақ алғашқы сынға біздің лайықты төтеп бере алғанымыз - еңсемізді тік ұстап, иілмегеніміз бүгін-ақ айқын. Барлық қиындықтарға қарамастан біз бейберекетсіздік пен жөнсіздік шыңырауынан шыға білдік.   
  Қазір біз тұрақтану кезеңіне өтудеміз. Ең өзекті және маңызды міндеттерімізді шешуде қол жеткізген табысымыз бізге жан-жағымызға үңіле зер тастауға, өткен жолымызды таразылауға әрі болашаққа батылырақ көз салуға, алдағы дамуымыз туралы ойлауға, өз жоспарларымызды түзеуге мүмкіндік береді.   
  Аса ауыр жағдайларда жинақталған мемлекеттілік құру, саяси және экономикалық реформалар жүргізу тәжірибесі, әлем және оның дамуы туралы білім-білігіміз, қазақстандықтардың төзімділігі мен түсінушілігі бізге қосымша күш-қуат пен сенімділік үстейді.   
  Бұл міндеттерді шешуді ертеңге қалдыруға да болмайды, өйткені біз өз реформаларымызды толық аяқтағанша күтіп те отыра алмаймыз. 
  Басқаша айтқанда, кеше әлі ерте болатынды, ал ертең кеш болып қалуы мүмкін. 
  Мемлекетіміз бен қоғамымызды құрудың дұрыс стратегиясын таңдап алудың өміршең мәні бар. Екшеле талданып жасалған стратегиялық жоспар назарды жинақтайды, тәртіпке жұмылдырады және жәрдемдеседі.   
  Ол мемлекет назарын басымдықтардың аса қысқа тұжырымды тізбесіне жинақтайды, ол тәртіпке жұмылдырады әрі Үкіметті осы міндеттер мен стратегияларды күнделікті шешіп отыруға талпындырады. Ақыр аяғында, ол біздің мақсаттарымыздың іске асуына алып келетін күн сайынғы және жыл сайынғы шешімдерді қабылдауымызға жәрдемдеседі.   
  Бірақ мұның өзі жеткіліксіз. Осы нұсқауларды өмірге енгізудің, жобаланған жоспарларды іске асырудың маңызы мүлде кем емес. Сондықтан әрбір министрлік пен ведомство өз жұмысын әрбір күн, ай мен жыл біз қадам басқан сайын қойылған мақсаттарымызға қарай ілгерілейтіндей етіп ұйымдастыратын жүйені құру аса қажет.   
  Мемлекеттік қызметшілер күн сайын алдарындағы стратегиялық мақсаттар мен басымдықтарды көріп отыруы, екінші кезектегі және күнделікті міндеттерді шешуге алаңдамастан оларды іске асыруы қажет.   
  Қабылданатын заңдар мен шешімдер біздің стратегиямыздың арнасында, жұмыс жинақы - жұмылған әрі үйлесімді болуға тиіс.   
  Келесі жылдан бастап біздің жыл сайынғы жоспарларымыз ұзақ мерзімді басымдықтарымызға сәйкес болуға тиіс. Оның үстіне, мониторинг жүйесі қойылған мақсаттарымызға қол жеткізуде біз қаншалықты ілгеріледік деген сұраққа жауап беруге тиіс. Сондықтан бізге стратегиялық жоспарлау мен стратегиялық бақылау, есептілік пен жауапкершілік жүйесі қажет.   
  Біздің алға қарай тұрақты жылжуымыздың басты шарты - біздің қоғамымыздың алға қойылған мақсаттарға қол жеткізудегі біртұтастығы, халықтың барлық жіктері мен топтарының ортақ міндеттерді шешуге бағытталған стратегия айналасында топтасуы. Егер біз қоғам мен халықтың түрлі топтарының қажеттіктерін дұрыс ескеруге, басымдықтарды дәл айқындап, олардың іске асырылуын қамтамасыз етуге қабілетті болсақ, онда бұл ақиқатқа айналады. Мұны мемлекеттің халықтың жекелеген топтарымен және жекеше сектормен ынтымақтастығы негізінде іске асыру қажет.   
  Осы Жолдау менің Қазақстан халқына ішкі және сыртқы саясатымыздың негізгі бағыттары туралы жыл сайын Жолдау арнап сөз сөйлеу жөніндегі Конституциялық міндеттерімнің шеңберінде әзірленген болатын. Бірақ мен жоғарыда атап өткендей, біздің мемлекетіміз, тұтас алғанда қоғамымыз үшін де координаттар жүйесі болып табылатын, соның шеңберінде жыл сайынғы іс-қимыл жоспарларымызды жасай алатын неғұрлым ауқымды болжам мен стратегияны қажет етеді. Сол себепті осы мәселелерге ерекше орын беріліп отыр.
  Президенттің Қазақстан халқына ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы бұдан кейінгі жыл сайынғы Жолдаудағы ұзақ мерзімді стратегияның іске асырылуына берілетін бағаны қамтиды, сондай-ақ алдағы жылға арналған нақты міндеттерді айқындайтын болады. 

1. Біз бүгін қай жерде тұрмыз?

Адамдардың өмірінде шарықтау сәті бар, ол, егер дұрыс пайдалана білсе, табысқа жеткізеді. Егер оны қолдан шығарып алса, онда одан кейінгі жол қайраңға малтығып,тайғақ кешумен ұласады Шекспир 

Ұланғайыр мүмкіндіктер баршаға беріледі, бірақ көп жандар олармен ұшырасқанын сезбейді де Даннинг

  Соңғы алты жыл iшiнде бiз екi басты стратегиялық мақсатты көздедiк. 
  Бiрiншiден, Қазақстан егемен тәуелсiз мемлекет болды. Көптеген адамдар қазiр мұны тиiстi нәрсе ретiнде қабылдауға әзiр, бiрақ қазақстандықтар мұның бiздiң тарихымызда қаншалықты сирек әрi қиындықпен болғанын ұмытпауға тиiс.  
  Екiншiден, бiз кең ауқымды әлеуметтiк, саяси және экономикалық реформаларды жүргiзе бастадық. Аталған мақсаттарға әлi жете қойғамыз жоқ, дегенмен, жекелеген бағыттарда көзге түсер нәтижелерiмiз де бар. 
  Ендi ахуалды терең таразылау, дамуымызды әлемдiк тәжiрибе тұрғысынан талдау және реформаларымызды iске асыру мен жаңа институттарымыздың қалыптасу дәрежесiн үздiк әлемдiк тәжiрибемен салыстыру маңызды. Өзiмiздiң секем және босаң тұстарымызды салиқалы тұрғыдан талдап, тек содан кейiн ғана дербес төл стратегиямызды талдап жасаудың маңызы бұдан бiр де кем емес.  
  Бiздiң iшкi бекем тұстарымыз бен Қазақстанның қолындағы сыртқы мүмкiндiктердi, өзiмiзге тән босаң тұстарымыз бен сыртқы қатерлердi талдаудан бастайын.   
  Елiмiздiң қолында сегiз артықшылық бар. 

 Бiрiншiсi. Бiз өзiмiздiң тәуелсіз, егемен мемлекетiмiздiң негiзiн қаладық. Барлық қажеттi мемлекеттiк институттар қазiрдiң өзiнде бар әрi ай сайын тәжiрибесi мен бiлiктiлiгiн ширата түсуде. Бiрақ мемлекетiмiздiң құрылысы аяқталатын күн әлi алыс. 

 Екiншiсi. Бiз жетпiс жыл бойы өзiмiз өмiр сүрген ескi саяси және экономикалық жүйеден іргемiздi түбегейлi аулақ салдық. Бүгiн мүлде жаңа мемлекет өмiр сүрiп отыр, мүлде өзге саяси және экономикалық жүйе жұмыс iстеуде. 

 Үшiншiсi. Қоғамымыздағы өзгерiстер ықпалымен, өзiмiз көбiне оны түйсiне де бермей, құндылықтардың сапалық тұрғыдағы өзге жүйесi мен адамдық қарым-қатынастардың жаңа түрiне дағдылана отырып, өзiмiз де түгел өзгердiк. Қысқасы, бiз азаттық алдық. Мемлекеттiк-ұжымдық дүниетанымның жекешiл дербес дүниетаныммен алмасуы бiздiң өмiрiмiздiң әрбiр қырын өзгерттi. Әрине, ескi жүйе шақтап болса да неғұрлым сенiмдi әлеуметтiк игiлiктер берiп келдi, әрi бiрсыпыра салаларда жетiстiксiз де болған жоқ. Алайда, экономикалық тұрғыдан бәсекеге қабiлетсiз болғандықтан, ол жүйенiң күйреп тынғанын да ұмытпауға тиiспiз. Ол әлеуметтiк жағынан да осал болып шықты, өйткенi адамдардың көпшiлiгiнiң тұрмыс деңгейi шетелдегi тұрмыс деңгейiнен төмен едi. Ол, сондай-ақ жеке адам хақында да осалдық танытты, өйткенi еркiндiк бермедi. Нарықтық экономика мен демократиялық тұрғыда таңдап алынған мемлекет Қазақстанға қандай шамада өркендеу мен бостандық әкелерiн уақыт өте келе бiздiң өз тәжiрибемiз көрсетуге тиiс. Өтпелi кезең уақытында бiздiң азаматтарымыздың көпшiлiгi қилы iстi бастан кешiрдi әрi көп нәрсенi құрбан еттi. Бiрақ бiз мұны тек сiздер мен бiздiң игiлiгiмiз үшiн ғана емес, ең алдымен, балаларымыз бен немерелерiмiз үшiн жасап отырмыз. 

 Төртiншiсi. Бiздiң басты он игiлiктерiмiздiң iшiнде - халқымыздың немесе былайша айтқанда, адам ресурстарының сапасы тұр. Бiздiң ғылыми және шығармашылық әлеуетiнiң деңгейi жоғары бiлiм өресi биiк халқымыз бар. Көптеген елдерде бұл жоқ, әрi олар осындай сапаға жетудi өздерiнiң стратегиялық мақсаттарының бiрi санайды. Мұның өзi - бiздiң халқымыз бен бұрынғы жүйенiң аса iрi жетiстiгi. Бiз қолымыздағы осындай баға жетпес капиталды жан-жақты дамытуға және оның дамуы үшiн барған сайын жаңа әрi неғұрлым өркениеттi жағдай туғызуға тиiспiз. 

 Бесiншiсi. Бiздiң табиғи ресурстарымыз - орасан зор байлық. Алайда, мұның өзi қаншалықты кереғар көрiнгенiмен, әлемдiк тәжiрибе табиғи байлығы бар көптеген елдердiң оны дұрыс игере бiлмегендiктен, ақыры кедейлер қатарынан шыға алмағанын көрсетедi. Алайда, Шығыс Азияның неғұрлым серпiндi дамыған елдерi - табиғи ресурстары жоқ елдер. Осының бәрi жетекшi фактор - бұл адамдардың өзi, олардың ерiк-жiгерi, күш-қуаты, табандылығы, бiлiм-бiлiгi екенiн тағы да дәлелдей түседi. Бұл - бiзге гүлдену мен тәуелсiздiк есiгiн айқара ашуға мүмкiндiк беретiн нақ сол "алтын кiлттiң өзi". 
  Әлемнiң келеңсiз тәжiрибесiн де үйрену қажет. Ол даму стратегиясының немесе оларды iске асыру қабiлетiнiң болмауы табиғи байлықтар әлеуетiнен басым түсетiнiн айқын көрсетiп отыр. Сондықтан, бұдан бiз шығаратын басты қорытынды - ойластырылған стратегия жасап, оны барлық қиындықтарға қарамастан жүзеге асыру қажеттiгi. Жер қойнауының байлығы - барша келер ұрпақтың игiлiгi. Бұған қарап босаңсымауымыз керек. Керiсiнше, Үкiметтi қоса, бiздiң бәрiмiз ондай байлық қолымызда болмағандағыдай өмiр сүрiп, жұмыс iстеуге тиiспiз. 

 Алтыншысы. Бiздiң ауқымды алқаптарымыз, ауыл шаруашылығы жерлерiмiз - орасан зор әлеуетiмiз. Көптеген өлшемдер бойынша бiз Канада мен Австралияға ұқсаспыз, бiзге тек бiр нәрсе - олардың өнiмдiлiгi мен экспорттық әлеуетi жетiспейдi. Бұл жерде де, тағы да, ең бастысы - нақты және тиiмдi стратегия, адамдар мен капитал. 

 Бiздiң жетiншi бекем тұсымыз қоғамымыздың саяси тұрақтылығы мен бiрлiгiнде жатыр. Бiз қоғам iшiнде тiкелей тайталасқа жiбермей, ахуалды тұрақтандыра бiлдiк, мұны мақтан етемiз, өкiнiшке қарай, көптеген дамушы және кешегi коммунистiк кейiнгi елдердiң бұған қолы жеткен жоқ. Алайда, толық тұрақтылықтың, ал топтасу мен бiрлiктiң ауылы әлi алыс жатыр, сондықтан бiздiң баршамыз өзiмiздiң бiртұтас отбасымыз деп сезiну, өз мақсаттарымызды айқын бiлiп, оларға қарай келiсе iлгерiлеу үшiн алдағы уақытта көп жұмыс тындыруға тура келедi.   
  Бұл бiр-бiрiмiзбен кедейшiлiк пен жоқшылық жағынан теңесу, теңгермешілiктiң жаңа жүйесiн орнату да емес. Сондай-ақ қандай да бiр этникалық немесе дiни топтарға басқалармен салыстырғанда, басымдықтар беру жөнiнде де әңгiме болуы мүмкiн емес. Бiздiң стратегиялық мiндетiмiз - халықтығы көптеген топтарының бiрлiгi, жекешiл және қоғамдық негiздерi салиқалы үйлестiру, мұның өзi қоғамымыздың жарасымды сатылы дәстүрлерiн толықтыра түседi.   
  Байлардың ат төбелiндей шағын тобы жарлы адамдардың үлкен тобынан едәуiр алшақтап кеткен жерде қоғам еш уақытта еңсесiн көтерiп, абаттанып гүлдене алмайды. Түрлi этникалық және дiни топтардың құқықтары әр түрлi болып келетiн, бiреулерге мүмкiндiктер берiлiп, өзгелерге берiлмейтiн, саяси партиялар мен қозғалыстар тiкелей қарама-қарсы тараптарға "бұра тартатын", бұқаралық ақпарат құралдарының еркiндiгi мен жауапкершiлiгi, либерализм мен демократияның және мемлекет күшiнiң арасында орасан зор сәйкессiздiктер бар елдiң де болашағы жоқ. Бiз шектен тыс шығандап кетудiң бiрiн бастан кешiрдiк, екiншiсiне түсiп малтықпасақ игi. Менiң ойымша, осы бiр ақылға сыйымды дүниелердi ұғыну қоғамдық санада нық орын тепкен де тәрiздi 

 Сегiзiншiсi. Мен қазақстандықтардың байсалдылығы мен төзiмдiлiгiн, олардың кеңпейiлдiлiгi мен ақжарқындығын атап айтқым келедi. Мұны шетелдiктердiң баршасы дерлiк айтып жүр. Мен өз отандастарымызға өтпелi кезеңнiң ауыртпалықтарын түсініп, оған төзiп отырғаны үшiн ризамын және осы қасиеттер - бiздiң табысқа жетуiмiздiң, қоғамымыздың топтасуының, шетелдiк инвестицияларды тартудың және халықаралық қоғамдастықты бiздiң проблемаларымызды шешуге кiрiстiрудiң елеулi кепiлi деп санаймын. 
  Бiздiң осындай күштi жақтарымызбен бiрге сыртқы сипаттағы бiрқатар мүмкiндiктерімiз бар. Бiздiң сыртқы мүмкiндiктерiмiз ең алдымен, елiмiздiң географиялық, геосаяси және геоэкономикалық жағдайымен айқындалады. Қазақстанның негiзгi үш мүмкiндiгiн бөлiп айтуға тұрарлық. 

 Бiрiншi мүмкiндiк бiздiң Еуразия аймағындағы жолдардың түйiскен торабында орналасқан географиялық жағдайымыздан туындайды. Әлемдiк экономикалық және саяси процестердiң ауқымдану процесi осы факторды түйiндiлерiнiң қатарына қосады. Бiздiң бабаларымыз түркi халықтарының бiртұтас отбасы құрамында осы маңызды стратегиялық факторды өздерi үшін тиiмдi пайдалана бiлдi: атақты Жiбек жолы бойымен Еуропа және Азия елдерi арасында кең ауқымды сауда арнасы ұйымдастырылған болатын. Бүгiн бiз осы арнаны аймақтағы басқа елдермен ынтымақтаса отырып және әлемдiк қоғамдастықтың қолдауымен қалпына келтiре бастадық. Сөз жоқ, келешекте Еуропа мен Азия арасында сауда, қаржы ағысы жүйесi мен адамдардың көшi-қоны ұлғая түседi.   
  Көптеген саяси тұрақтандырушы факторлары туралы айтпағанның өзiнде, мен нақ осы себептен, Еуразия идеясын ұсындым және оны дамыта бермекпiн, әрi оның стратегиялық болашағына да сенiмiм кәмiл. 
  Бiзбен шектес кез келген ел тәрiздi Қазақстанның жеке өзi де тиiмдi транзиттiк әлеуетiн iске асыра алмайды. Мұны бiрлесе, тығыз әрi өзара тиiмдi ынтымақпен жасау қажет. 
  Осындай тоғыз жолдың торабында орналасқандықтан, шекараларымыздың өн бойында өз өнiмiмiздi өткiзудiң аса iрi нарықтарының орасан зор әлеуетiне ие болып отырмыз. Таяу жатқан сыйымдылығы 2 млрд. адамға жуық нарықтардың бiрен-сарандары болмаса, қалған кез келгенi Қазақстан өнiмiн, әлбетте, оның бәсекелестiк қабiлеттiлiгi болған және тиiстi көлiк арналары дамыған жағдайда жұтып қоюға қабiлеттi. Бұл көршiлер - Ресей, Қытай және ислам мен Орталық Азия мемлекеттерiнiң тобы. Таяу және Орта Шығыс елдерi - тарихи тұрғыда маңызды әлемдiк орталықтар болып табылады. Күллi Еуразия құрлығында бейбiтшiлiк пен тату көршiлiк және өзара сенiм қарым-қатынастарын орнықтыру - табысты дамудың қажеттi шарты. Соғыстарға, бақталастыққа, бәсекеге және егеске килiккен елдер өздерiн тоқырау мен артта қалушылыққа ұрындыра отырып, өз ресурстарын, уақыты мен күш-қуатын орынсыз шығындайды. 

 Екiншiсi. Мемлекет құрылысы мен реформаларды жүргiзудiң ауыр процестерiн шетелдiк мемлекеттер мен донорлық ұйымдар тарапынан қолдау бiзге қосымша мүмкiндiктер бередi.   
  Бұл тұрғыда көптеген елдердiң бiзге қарағанда оншалықты жолы болмады. Осы фактор, әсiресе, өтпелi кезеңнiң бастапқы кезеңдерiнде өте маңызды, өйткенi бiзге сырттың қаржы ресурстары мен бiлiм-бiлiгi қажет. 

 Yшiншiсi. Ауқымдану және ғылыми-техникалық прогресс процесi, әсiресе, жаңа ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялардың дамуы бiздiң аумақты әрi аз қоныстанған елiміз үшiн бiрегей мүмкiндiктер ұсынады. Алайда, біздің осы процестермен қатар адымдайтынымызға ешкім кепілдік бере алмайды. Демек, осы технологияларды ұғыну, олардың бiздiң қоғамымызға толық кiруiне қол жеткiзу, ғылыми-техникалық кадрларды қолдау маңызды.   
  Бүгiнгi дамуымыздың келеңсiз сипаттары туралы айта отырып, олардың көпшiлiгiнiң уақытша және өтпелі сипаты барын, оның өзі де кеңестік мұра мен өтпелi кезеңнiң қиындықтарының салдары екенiн атап өту қажет. 

 Бiрiншi. Бұл коммунистiк принциптер рухында тәрбиеленген адамдардың бiрнеше ұрпақтары қалыптастырған біздің діліміз. Кейбіреулер жақында болған өзгерiстердi ынта-жiгерiмен пайдаланды, бiрақ басым бөлiгi олай iстеген жоқ. Адамдарға субъективтiк және объективтiк факторлар ықпал етедi, олар болып жатқан өзгерiстерге баяу бейiмделiп, өз проблемаларын шешуде бұрынғысынша мемлекеттiң көмегiне иек артып отыр. Мұндай пәлсапа мен тұрмысқа деген көзқарас олардың жаңа қиындықтарға төтеп беруiне бөгет болады, күш-қуаты мен өзiнше iс-әрекет жасау талабынан айырады. 
  Мемлекеттiң ендiгi жердегi жаңа рөлi адамдар үшiн шешiмдер қабылдауда емес екенiн көптеген шенеунiктердiң өздерiнiң де әлi түсiне бермейтiнi құпия емес. Керiсiнше, оның рөлi бәрiнен бұрын азаматтар мен жекеше сектор өздерi мен өз отбасылары үшiн тиiмдi шаралар қолдана алатын жағдайларды қалыптастыруда болып отыр. Бiз бұл ретте жаңа құндылықтар жүйесiне тезiрек бейiмделiп кеткен, болашаққа жаңаша көзқарасы бар жас ұрпаққа сүйене отырып, бұқаралық сананы төзімділікпен жаңғыртуға тиiспiз.   
  Адамның ой-санасын бiр сәтте өзгерту мемлекеттiң қолынан келмейдi. Бiрақ мемлекет өзгерiстер процесiн объективтi тенденцияларды түсiндiру маңызды ақпаратты халыққа жеткiзу жолымен және де, ең бастысы, өзiндiк молшылыққа бағытталған әлеуметтiк-экономикалық саясатты iске асыру жолымен жеделдетуге қабiлеттi. Адамдардың жаңа дүниетанымы қалыптасқанша ондаған жылдар қажет болады. 

 Екiншi. Экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның ыдырауы және Қазақстан экономикасының әлемдiк экономикалық қатынастар жүйесiне кiруi өндiрiс көлемдерiнiң елеулi төмендеуiне әрi осының салдары ретiнде - әлеуметтiк ахуалдың объективтi түрде төмендеуiне әсер етпей қоймады. Технологиялық тұрғыда артта қалған және қуатты мол қажет ететiн өндiрiстердiң ауқымды бөлiгi, даярланбаған және шаруашылық жүргiзудiң жаңа жағдайларын игере алмаған менеджмент - бәсекеге қабiлетсiздiкке және көптеген кәсiпорындардың тұрып қалуына, дәстүрлi өткiзу рыноктарын жоғалтуға, төлемсiздiктер мен өндiрiстiң құлдырауына алып келген негiзгi факторлар, мiне осылар. Осының салдарынан бiздiң елiмiзде соңғы сегiз жылда өндiрiс деңгейi екi еседен артық қысқарды, ал бюджеттiк түсiмдер одан да көбiрек қысқарды. Мұның өзi көптеген дамушы елдердегi экономикалық өсудің жоғары қарқынымен бiр мезгiлде болғандықтан, бiздiң экономикамыз шартты түрде алғанда үш еседен астам артта қалып қойды. Осы факт сiздi бұрынғыдан да бiздi, жiгерлi қимылдауға мәжбүр етiп отыр. 

 Үшiншi. Бiздiң экономикалық құлдырауымыздың салдарынан азаматтарымыздың көпшiлiгiнiң табысы мен өмiр сүру деңгейi нашарлап кеттi. Теңгермешiлiктi жою және жұмыс iстейтiн еңбек рыногын құру байлар мен жарлылар арасында елеулi айырмашылықтың туындауына әкелiп соқты. Бұл ретте - мемлекеттiң жетекшi тiрегi және қоғамның негiзгi тұрақтандырушы факторы - орташа таптың шоғыры аз. 

 Төртiншi. Экономиканың қозғаушы күшi болуға тиiс ұлттық жинақталымдардың ұлғаюы мен капиталдың қорлануы баяу. Iшкi капитал мен жинақталымдардың жеткiлiксiздiгiнен Қазақстан шетелдiк капиталға, жекеше капиталға да, сондай-ақ халықаралық қаржы институттарына да одан әрi тәуелдi бола түстi. Экономиканы әрi қарай сауықтыру инвестициялардың зор көлемде келiп құйылуына байланысты, мұның өзi инвестициялық ахуал едәуiр жақсартылса ғана мүмкiн болады. 

 Бесiншi. Әмiршiлдiк экономикадан нарықтық экономикаға ауыртпалықпен өту бұған дейiн осындай ауқымда бiзге беймәлiм болған кедейлiк пен жұмыссыздық проблемаларын туғызды. Бұлар қылмысқа, есiрткiқұмарлыққа құнарлы негiз қалап, қоғамдық түңiлушiлiктi туындатады және қоғамдық тұрақсыздық мүмкiндiгiн арттырады. Зейнетақылар мен еңбекақылардың уақтылы төленбеуiмен астасқан жоғары жұмыссыздық деңгей негiзiнде экономикалық проблемалардан, қаржылық капиталдың болмауынан және оларды шешудегi әлсiз стратегиялардан туындады. Аграрлық және әлеуметтiк секторларды (денсаулық сақтау, бiлiм беру, ғылым және т.б.) реформалаудың тиiмдi бағдарламаларының жоқтығы және өтпелi кезеңнің қысылшаң жағдайларында бюджет қаражатын бөлудi қысқарту осы бiр өмiрлiк маңызы бар салалардың нашарлауы мен тұралап қалуына алып келдi. 
  Осы процестер алтыншы осал жағымызды, кез келген тұрғыдан қауiптi - демографиялық өнiмсiздiгiмiздi де сипаттап отыр. 1992 жылдан бастап соғыстан кейiнгi 50 жыл iшiнде тұңғыш рет бiздiң халқымыздың саны қысқара бастады.  
  Бiздiң босаң тұстарымыздың қатарына жетiншi осал жағымызды - жете даярланбаған және нашар ұйымдастырылған мемлекеттiк басқаруды жатқызған жөн. Мұның өзi де таза қазақстандық проблема емес. Бұл құбылыспен түгелдей барлық колониализм дәуiрiнен кейiнгi дамушы және коммунистiк кезеңнен кейiнгi елдер бетпе-бет келдi. Бүгiнгi таңда көптеген проблемалардың шешiмi осы факторға келiп тiреледi және оны тез еңсеру де мүмкiн емес. Әзiрше бiзде стратегиялық мiндеттердi, жоғары кәсiби деңгейде, отансүйгiштiкпен және адал шешуге қабiлеттi адамдар мүлде аз. 
  Барлық iстерге жөн-жосықсыз араласу әдетi, ақпаратты қоғамнан жасыруға жетелейтiн құпияшылдықтың қажетсiз және зиянды сiлемi, ведомствошылдық пен жершiлдiк, жекжатшылдық пен топшылдық, ұжымдық жауапсыздық, сүреңсіздік пен бойкүйездік, сәйкессіз және көп сатылы құрылым, сыбайлас жемқорлық - міне біздің бюрократияның бұрынғы режим тәрбиелеп кеткен әрі соңғы жылдары анық көрініс берген, жасырын нысаннан ашық күйге ауысқан "қадір-қасиеттерінің" әлі де толық емес жиынтығы осы.   
  Бұл проблеманың екінші бөлігі кәсіпорындардағы менеджерлер корпусының мүлде төмен сапасы болып табылады. 
  Жағдайды оңалту үшін көп іс істелді, соның ішінде кей сәтте отаршылық әдістерін де қолдандық. Бірақ бұл проблеманың басым проблемалар қатарында тұрғаны айқын. 
  Мемлекет басшысы ретінде мен бір нәрсені айтуға тиіспін. Шенеуніктердің жаңа жағдайға бейімделуі үшін біз бөле алатын уақыт өтіп кетті. Ендігі жерде өзге адамдардың есебінен жарылқаушы болуға, елдің дамуына нұқсан келтіруге болмайды. Осы зиянды әдеттердің қаулап өсу әлеуетіне түбірінен балта шауып, Үкімет аппараты мен мемлекет қызмет реформаларын жеделдету қажет.   
  Ақыр соңында, бізге заңдарымыздың жартыкештігіне және тұрлаусыздығына көңіл бөлу қажет. Үйдің іргетасын қалау жеткіліксіз - оның қабаттары, қабырғалары мен шатыры болуы қажет. Мұның өзі инвестициялық ауанды жақсартуға, кедейшілікті азайтуға, қылмыс біткенді құртуға және әлеуметтік саланы дамытуға қатысты маңызды мәселе. 
  Мен теріс факторларды оң факторлармен қатар ұлттық стратегиямызды іске асыру үстінде өзіміз ұшырасуға тура келетін міндеттерді белгілеу үшін санамалап өттім. Мықты тұстарымыз бен мүмкіндіктерімізді, сондай-ақ әлсіз тұстарымыз бен елімізге келер қатерді бөліп атай отырып, олардың уақыт кеңістігіндегі серпінділігін әрі диалектикалық тұрғыда өзара байланыстылығын назарда ұстау қажет. Мүмкіндігіміз қатерге ұласуы да, керісінше болуы да мүмкін. Бүгінгі мықты тұстарымыз әлсіз тұстарымызға айналуы және керісінше болуы да мүмкін. 
  Біз қандай шамада мүмкіндіктерімізді пайдаланып, қауіп-қатердің алдын аламыз, өзіміздің оңымызды еселеп, терісімізді азайтамыз - бұл біздің өзімізге, мақсаттар мен басымдықтарды дәл қоя білуімізге, оларды уақтылы әрі оралымды іске асыруымызға байланысты. 

 2. Қазақстан мұраты

Алдыңда не күтіп тұр, соны ойла.Игі мақсатқа тура жүрген жетедіФирдоуси

Қай портқа бет алғанын білмейтінкеменің желі де оңынан тұрмайдыСенека

  Бүгiн бiз зор мүмкiндiктер табалдырығында тұрмыз. Азияның ең кедей елдерiнiң кейбiрiнiң отыз жыл iшiнде қайыршылықтан оңалып, индустриялы мемлекеттерге айналғанын сiздердiң көпшiлiгiңiз бiлесiздер. Алғашқылары Корея, Тайвань және Сингапур болса, ал қазiр оларға Малайзия, Индонезия және Тайланд қосылды. Бiздiң ұлы көршiмiз - Қытай жоғары қарқын танытып отыр. Үндiстан мен Бразилия да өз қуатын еселей түсiп келедi. Бiзге достас Ресей де жуық арада ұлы елдiң жаңа келбетiне ие болады деп шынайы үмiт артамыз және оған сенiмдiмiз. 
  Осыдан қырық жыл бұрын Сингапур өз тәуелсiздiгiн алған кезде, жан басына шаққанда 200 долларға жетпес табысы бар әлемдегi ең кедей елдердiң бiрi едi. Бүгiнгi таңда сингапурлықтардың жан басына шаққанда 20 мың доллардан асатын табысы бар. Өзiнiң халқы, этникалық құрамы жөнiнен және басқа да "көптеген" параметрлерi бойынша бiзге ұқсас ел, Малайзия да 20 жылға жетпейтiн уақыт iшiнде өз азаматтарының өмiр сүру деңгейiн 10 есе арттыруға қол жеткiздi. Осындай табыстарының нәтижесiнде бұл елдер күллi әлемде Азия Жолбарыстары ретiнде танылып отыр.   
  Қазақстан өзiнiң күллi мүмкiндiктерiмен нақ осындай нәтижеге қол жеткiзе алмайды дейтiн себептер бар ма? Ондай себептер жоқ. 2030 жылға қарай Қазақстан Орталық Азия Барысына айналады және өзге дамушы елдер үшiн үлгi болады деп сенемiн.  
  Бiзде Жолбарыстар жоқ, ал тауларымызда тiршiлiк ететiн Қар Барысы дүниежүзiлiк қоғамдастыққа онша таныс емес. 
  Жануарлар әлемiнде Жолбарыс туыстас болғанымен Барыстың өзiндiк ерекшелiктерi де бар.  
  Бұл - өзiне тән тектiлiгiмен, бұлалығымен, алғырлығымен, жасқануды бiлмейтiн тәкаппарлығымен, батылдығымен, айлалығымен дараланатын Барыс болмақ, Ол ешкiмге бiрiншi болып шабуыл жасамайды әрi тiкелей соқтығыстардан бойын тартатын болады. Бiрақ егер өзiнiң еркiндігi мен тұрағына, ұрпағына қатер төнген жағдайда, ол бұларды басын тігіп, бойындағы барын салып қорғайтын болады.   
  Осы сыптай да серпiндi болуға және семiздiк пен жалқаулыққа бой алдырмауға тиiс: әйтпеген күнде ол қатаң табиғи ортада өмiр сүре алмайды. 
  Ол жаңа асулар мен шыңдарды бағындыруда, мақсатына жетелейтiн елеусiз, бiрақ сенiмдi соқпақтарды iздестiруде табанды да бiрбеткей болуға тиіс.  
  Ол қауiп-қатерден қаймықпауға, тоқшылықтан босаңсымауға тиiс.  
  Ол өз ұрпағын баулыған кезде: оны баса-көктей келген қонақтардан қорғай отырып, аузындағы дәмдiсiн соның аузына тосуға, оның саулығына, өресi мен пайымына нәр беруге тиiс, сөйтіп кез келген ортадағы қатаң бәсекелестiк жағдайында ерте сақайып, өз бетiнше дербес өмiр сүруге жетелеп, көрегендiк танытады.   
  Ол өзі ішетін тұнық судың ылайланбауын, ал өз аясында тiршiлiк ететiн табиғат пен тыныстайтын ауасының жақсаруын қатаң қадағалап отыратын болады. 
  Ендеше қазақстандық Барыстың бойына дамудың алдыңғы қатарлы үздiк деңгейiне үстелген Батыстың талғампаздығы да, Шығыстың кемеңгерлiгi мен төзiмдiлiгi де тән болуға тиiс.   
  Ол өзiнiң талпыныс-ұмтылыстарында, жеңiстерi мен сәтсiздiктерiнде бiр ананың сүтiн тел емген өзiнiң бауырлары - Өзбек, Қырғыз және басқа да Орталық Азия барыстарымен дәйiм бiрлiкте болып, олардың өрлеуi мен жетiстiктерiн мақтаныш тұтатын болады. 
  Дегенмен 2030 жылғы осындай Қазақстан өзiнен-өзi пайда болмайды. Оны бiз өз қалауымызбен және табысқа жетуге талпынған ерiк-жiгерiмiз арқылы тұрғызамыз. Егер бiз осы мүмкiндiктi сәтiмен пайдалана алмасақ, егер бiз болашағымызға жоспар құрмай және бүгiнгi күнi нақты iс-қимылдарды iске асырмай, күндер мен апталарды уысымыздан шығарып алсақ, егер сәтсiздiкке ұшырасақ, онда өзiмiзден басқа ешкiмге кiнә арта алмаймыз. 
  Еш нәрсеге бiрден қол жетпейдi. Табысты әрi тұрақты дамуға объективтi түрде белгiлi бiр сатылар тән, оған құлашты бiр сермегеннен жетуге болмайтыны да белгiлi.  
  Салауатты әрi гүлденген экономика құрмайынша, бiз қуатты мемлекет пен Қарулы Күштер құра алмаймыз, демографиялық, экологиялық және әлеуметтiк мiндеттердi шеше алмаймыз, әрбiр адамның жеке басының қадiр-қасиетi мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз.  
  Экономикалық дамудың жоғары қарқынына қол жеткiзу өз кезегiнде саяси тұрақтылық пен тұрлаулылықты, қуатты әрi нысаналы реформаларды талап етедi. Ал бұл үшiн Президенттiң саясатын iске асыруға, ескiнiң қарсылығын еңсеруге, әрi күмәнданушыларды соңынан ерте бiлуге қабiлеттi кәсiпқой, зерделi, батыл және отансүйгiш Үкiмет қажет. 
  Бұл жұмыста табысқа жету Қазақстан азаматтарының қолдауына байланысты. Ал мұндай қолдау адамдар істің оңалуға беталысы мен әдiлеттiлiкке көзi жеткен жағдайда ғана көрсетiлелi. Нақ сондықтан адамдардың әл-ауқатының өсуi бiздiң күллi күнделiктi жұмысымыздың күретамыры болуға, ал сыбайлас жемқорлыққа қарсы қүрес батыл жүргiзiлуге тиiс.  
  Осындай болашақтың iргесiн тұрғызу үшiн және алған бағытымыздан ауытқымас үшiн, бiз өзiмiздiң ненi қалайтындығымызды бiлуге тиiспiз. Сондықтан ұзақ мерзiмдi кезең жайында айтқан кезде, мен, мемлекет басшысы ретiнде, бiздiң елiмiздiң мұраты: ұлттық бiртұтастық, әлеуметтiк әдiлеттiлiк тән әрi күллi халқының экономикалық әл-ауқаты артқан тәуелсiз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды сомдау деп санаймын. 
  Барша қазақстандықтардың гүлденуi, қауiпсiздiгi мен әл-ауқатының артуы - өзiмiз орнатсақ дейтiн Қазақстанды сипаттайтын өрелi сөздер, мiне осылар. Бiздiң iлгерi жылжуымызға қарай бұл сөздер әрдайым бiздiң iзашарымыз болып қалуға тиiс.  
  Мен өзiме 33 жыл өткеннен кейiнгi Қазақстанды қалай елестетемiн? Бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп, кемелденедi, бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз ұрпағының жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болады. Олар, бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады. Олар бейбiт, абат, жылдам өркендеу үстiндегi, күллi әлемге әйгiлi әрi сыйлы өз елiнiң патриоттары болады.  
  Бiздiң балаларымыз бiлiгi жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлерi, магазиндердiң иелерi, мұғалiмдер мен дәрiгерлер, зауыттар мен фабрикалардың иелерi, биржа делдалдары және спортшылары болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын, тамақ өнiмдерiн өндiретiн әрi олармен әлемдiк экономиканы қамтамасыз ететiн болады. Көпшiлiгi халық тұтынатын жоғары технологиялық тауарларды және әлемдiк рынокта өзiнiң арзан бағасы мен үздiк сапасына орай жоғары сұраныспен пайдаланатын өнiмнiң көптеген басқа да түрлерiн өндiрушi болады.  
  Бiздiң жас ұрпақтың кей өкiлдерi мемлекеттiк қызметке тұрады. Олар жоғары ақы төленетiн, жақсы оқытып-үйретiлген, Қазақстан мен Қазақстан халқының мүдделерiн өздерiнiң жеке мүдделерiнен жоғары қоятын мамандар бола отырып, жаңа дәуiр жағдайында жұмыс iстейтiн болады. 
  2030 жылдың азаматтары мемлекеттiң өздерiнiң құқықтарын қорғайтынына және мүдделерiн биiк ұстайтынына сенiмдi болады. Бұл ретте олар қолайсыз жағдаяттар себебiмен өмiрден өз орнын таба алмай, мемлекетке әлеуметтiк көмек сұрап жүгiнуге мәжбүр болған аз ғана адамдарға да мемлекеттiң қамқорлық жасайтынын бiлетiн болады.  
  2030 жылғы Қазақстан ауасы таза, мөлдiр сулы, жасыл желектi елге айналуға тиiс. Өндiрiс қалдықтары мен радиация бұдан былай бiздiң үйлерiмiз бен бақтарымызға енбейтiн болады. Біздiң балаларымыз бен балаларымыздың балалары кiнәрәтсiз жағдайда толыққанды өмiр сүретiн болады. 
  2030 жылы бiздiң ұрпақтарымыз бұдан былай әлемдiк оқиғалардың қалтарысында қалып қоймайтын елде өмiр сүретiн болады. Олардың Қазақстанды Еуразияның орталығы бола отырып, жедел өркендеп келе жатқан үш аймақтың - Қытайдың, Ресейдiң және Мұсылман әлемiнiң арасындағы экономика мен мәдениеттi байланыстырушы буын рөлiн атқаратын болады.  
  Оны барлық ұлттар үшiн тең мүмкiндiктер барына сенiмдi, бiрақ бәрiнен бұрын өздерiн қазақстанның азаматтарымыз деп санайтын көптеген ұлттардың өкiлдерi мекендейтiн болады.  
  2030 жылғы Қазақстан әлi де барынша кемелдене алмайды. Ол әлi әлемдегi ең бай, ең бiлiмдi, ең дамыған ел бола қоймайды, бiрақ ол күрделi жолдан ойдағыдай өткен және дамудың келесi кезеңiне нық қадаммен аяқ басқан ел болады. 
  Әрине, мұның бәрi - болашақты ой көзiмен көру, оның моделi, асқақ мұрат, арман ғана. Сiздердiң көпшiлiгiңiз бұл мұратты кей кезде ең қарапайым нәрсенiң өзi жетiспей жататын бүгiнгi тiршiлiкпен салыстырып, мұны қиялға балап, ащы мысқылмен езу тартуларыңыз да мүмкiн.  
  Бiрақ олай емес. Мұның бәрiне де қол жеткiзуге болады, әрi әлемдiк тәжiрибе бұл жоспарлардың ақиқаттығын қуаттап отыр. Иә, бүгiн бәрiмiзге қиын түсiп отыр. Оңай болған кезi бар ма? Бiздiң аталарымыз бен әкелерiмiз осы жүз жылда қандай жеңiл кездi бастан кешiрген екен? Азамат соғысы, аштық пен жұт, жаппай қуғын-сүргiн, Ұлы Отан соғысы немесе соғыстан кейінгі күйзелiс жылдары оларға оңай тидi дейсiз бе? Өткен ғасыр мен оның алдындағы ғасыр жеңіл болып па? Әрине, бұл - тарих. Тіпті бүгінгі күні де жер бетiнде 800 миллион адам жыл сайын асқа жарымай, аштықты бастан кешіруде, талай жүздеген миллион адамдардың баспанасы жоқ, миллиондар қанды соғыстарда қаза тауып жатыр.   
  Ендеше, бiз неге аhылал-уhiлей береміз, ішкi қуатымызды қысыр сөз бен күңкiлге несiне жұмсаймыз?   
  Кез келген сыннан бiрлiгiмiздiң, күш-жiгерiмiздiң және болашаққа деген сенiмiмiздің арқасында абыроймен шыққанымызды ұмытатындай зердемiз сонша қысқа ма едi? Тәулiк бойы тыным таппай жұмыс істеп, аш құрсақ жүрсек те, аузымыздағыны балаларымызға жырып берiп, олардың ертең жақсы өмiр сүретiніне сенген едiк қой. 
  Бүгiн және ертең дәл осылай iстеуiмiзге не кедергi? Ендеше неге уайымға салынып, еңсемiздi түсiрiп жiбердiк? Ендеше елiмiздiң алдында, әрқайсымыздың алдымызда орасан зор мүмкiндiктер ашылған осындай кезде, ең бастысы бұрын ешқашан еншiмiзге тимей келген еркiндiкке қолымыз жеткен кезде мұнымызға не жорық! Барлығы тек өзiмiзге, сенiмiмiзге, ерiк-жiгерiмiзге, бiрлiгiмiз бен еңбегiмiзге байланысты. "Ел мен үшiн не iстей алады деп сұрамаңыз, ел үшiн өзiм не iстей алам деп сұраңыз".
  Джон Кеннедидiң американ халқына арнаған үндеуiндегi осы бiр сөздер бiз үшiн бұрынғы қай кездегiден де гөрi көкейiмiзден шығып тұр. 

 3. Ұзақ мерзімді басым мақсаттар мен оларды іске асыру
стратегиялары

Бұл әлемде ең бастысы - біздің қай жердетұрғанымыз емес, қандай бағытта жылжыпбарамыз - міне, сондаХолмз

  Бiздiң елiмiз мен айтқан перспективаларға қол жеткiзуi үшiн мынадай ұзақ мерзiмдi жетi басымдықты iске асыру қажет:   
  1. Ұлттық қауіпсіздік. Аумақтық тұтастығын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсiз егемен мемлекет ретiнде дамуын қамтамасыз ету.   
  2. Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуы. Қазақстанға бүгiн және алдағы ондаған жылдар iшiнде ұлттық стратегияны жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн iшкі саяси тұрақтылық пен ұлттық бiртұтастықты сақтап, нығайта беру.   
  3. Шетел инвестициялары мен iшкi жинақталымдардың деңгейi жоғары ашық нарықтық экономикаға негiзделген Экономикалық өсу. Экономикалық өрлеудiң нақтылы, тұрлаулы және барған сайын арта түсетiн қарқынына қол жеткiзу. 
  4. Қазақстан Азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты. Барлық қазақстандықтардың өмiр сүру жағдайларын, денсаулығын, білiмi мен мүмкiндiктерiн ұдайы жақсарту, экологиялық ортаны жақсарту.   
  5. Энергетика ресурстары. Мұнай мен газ өндiрудi және экспорттауды қалыпты экономикалық өрлеу мен халықтың тұрмысын жақсартуға жәрдемдесетiн табыс алу мақсатында жедел арттыру жолымен Қазақстанның энергетикалық ресурстарын тиiмдi пайдалану.  
  6. Инфрақұрылым. Әсіресе Көлік және байланыс. Осы шешушi секторларды ұлттық қауіпсіздікті нығайтуға, саяси тұрақтылық пен экономикалық өрлеуге жәрдемдесетіндей етіп дамыту.  
  7. Кәсіби мемлекет. Ісіне адал әрі біздің басты мақсаттарымызға қол жеткізуде халықтың өкілдері болуға қабілетті Қазақстанның мемлекеттік қызметшілерінің ықпалды және осы заманғы корпусын жасақтау. 
  Осы ұзақ мерзімді басымдықтардың әрқайсысы үшін біз бір жылдық, үш, ал кейіннен бес жылдық жоспарларда белгіленген нақты іс-қимылдарға күш-жігерімізді жұмылдыра отырып біз стратегиямызды талдап жасауға және оны дәйекті түрде іске асыруға тиіспіз. 
  Осы ұзақ мерзімді басымдықтар мемлекет пен біздің азаматтарымыздың күш-жігерін жұмылдыру үшін қызмет етуге, еліміздің бюджеті мен кадр саясатын қалыптастыру кезінде өлшемдер негізіне алынуға тиіс. 

1-ұзақ мерзімді басымдық:
Ұлттық қауіпсіздік

Сақтықта қорлық жоқХалық даналығы

  Адамзат дамуының бүкiл тарихи тәжiрибесi мемлекеттiң алға басуы және тұрақты өсуi жүзеге асырылатын қажеттi шарттардың бастауында оңың ұлтының қауiпсiздiгi мен мемлекеттiлiгiнiң сақталуы тұрғанына куә. Бостандық пен тәуелсiздiктi жеңiп алу жеткiлiксiз, оны табанды түрде қорғап, нығайтып, ұрпақтарға қалдыру қажет. Бiздiң ұрпақ еңсере алмай, өздеріне қалдырған ауыртпалықтар, қиыншылықтар мен проблемалар үшiн болашақ ұрпақ кешiрер. Егер бiз өз мемлекеттiлiгiмiзден айрылып, егемендiгiмiздiң стратегиялық негiздерiн, өз жерлерiмiз бен ресурстарымызды қолымыздан шығарып алсақ, бiзге кешiрiм жоқ. Әрине, болашақты бағамдаудың мұндай қисыны кез-келген iшкi және сыртқы жағдайларда ұзақ мерзiмдi кезеңге арналған Қазақстан саясатының стратегиялық бағыты үшiн уақыты жағынан үздiксiз болуы керек. Бұл Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi дамуының бiрiншi стратегиялық басымдығы болуға тиiс.  
  Қауiпсiздiктiң басымдығы анық: егер елiмiз қауiпсiздiгiн сақтамаса, онда тұрақты даму жоспарлары туралы сөз қозғауымыздың өзi қисынсыз. Бабаларымыздың өз мемлекетiнiң iргетасын қалауы мен дамытуын шолып қарағанда, олардың өз мемлекеттiлiгiн сақтап қалу үшiн тарихи ауыр және қатал күрес жүргiзгенiн айқын көрсетедi. Осы стратегиялық мiндеттiң шешiмiн үнемі iздестiру қажеттiгi бiзден қалыптасып отырған жағдайды геостратегиялық күштермен және олардың өзгеру серпiнiмен теңдестiре байсалды әрi барабар бағалауды талап етедi. 
  Қазақстанның қазiргi кездегi және жақын болашақтағы ұлттық қауiпсiздiгiне төнуi ықтимал қауiптiң тiкелей әскери басып кiру және мемлекеттiң аумақтық тұтастығына қатер төндiру сипатында болмайтынын бiз түсiнемiз. Ресейдiң де, Қытайдың да, Батыстың да және мұсылман елдерiнiң де бiзге шабуыл жасауға итермелейтiн сылтауы жоқ екенi айдан-анық. Бұл тыныштық пен тұрақтылықтың болжап бiлуге болатындай қашықтығы Қазақстанның экономикалық әлеуетiн тиiмдi нығайту үшiн пайдаланылуға тиiс, соның негiзiнде бiз ұлттық қауiпсiздiктiң сенiмдi жүйесiн құра аламыз.  
  Өз қауiпсiздiгiмiз мен аумақтық тұтастығымызды қамтамасыз ету үшiн бiз күштi мемлекет болуға және көршiлерiмiзбен берiк және достық қарым-қатынаста болуға тиiспiз. Сондықтан ең жақын және тарихи достас көршiмiз Ресеймен арадағы сенiм мен теңқұқылы қарым-қатынасымызды дамытып, нығайта беремiз. ҚХР-мен өзара тиiмдi негiздегi осындай сенiм мен тату көршiлiк қатынастарымызды жалғастырамыз. Қазақстан Қытайдың гегемонизмге қарсы, көршiлес елдермен достыққа бағытталған саясатын құптайды. 
  Бiз Орталық Азия мемлекеттерiмен байланыстарымыз бен интеграциялық процестердi күшейте беремiз.  
  Таяу және Орта Шығыс елдерiмен де қарым-қатынастарымыз тиiстi деңгейде нығая бередi.  
  Бiздiң стратегиямыздың екiншi құраласы - Америка Құрама Штаттарын қоса алғанда, басты демократияшыл индустриясы дамыған мемлекеттермен байланысын күшейту. Бұл елдер тәуелсiз және гүлденген Қазақстанды құрудың өздерiнiң ұлттық мүдделерiне сай келетiнiн ұғына бастады. 
  Үшiншiден, БҰҰ, Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзiлiк, Азиялық, Еуропалық және Ислам даму банктерi сияқты халықаралық институттар мен форумдардың көмегi мен қолдауын барынша пайдаланамыз, бұл Қазақстанға халықаралық қауымдастық тарапынан қолдау көрсетiлуiн қамтамасыз етедi.   
  Бiздiң стратегиямыздың төртiншi элементi - елiмiздiң ұлттық егемендiгi мен аумақтық тұтастығын қорғау үшiн сенiмдi негiз бола алатын бай табиғи ресурстарды игеру.  
  Бесiншiден - бiз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезiмi мен өз елiне деген сүйiспеншiлiгiн дамытуға тиiспiз. Халық пен мемлекет арасындағы бұрынғы тығыз байланыс едәуiр босаңсып кеттi, ал жеке мен мемлекеттiк мүдде арасындағы жаңа байланыс әлi қалыптаса қойған жоқ. Бақытымызға орай, бұқаралық санада адамдар мен мемлекет мүдделерiнiң ортақтығын түсiну пiсiп-жетілiп келедi. Адамдардың тұрмысының жақсаруына орай ол сезiмнiң нығая беретiнiне күмәнiм жоқ. Бұл әр азаматтың жақсы тұрмысының өзi ол тұрып жатқан мемлекеттiң егемендiгi мен қауiпсiздiгiне байланысты екенi сияқты, бiр қарағанға, қарапайым ақиқатты пайымдауды жеделдетедi.   
  Бiздiң ұжымдық қауiпсiздiгiмiз қамтамасыз етілгенде әрбір адам өзінің жеке мүдделері ғана қамтамасыз етiлiп, ал қоғам қауiпсiздiгi қыл ұшында тұрғандағыға қарағанда әлдеқайда көп нәрсе ұтады. Егер елiне қауiп төнiп тұрса, жеке адам қаншалықты сәттi өмiр сүргенiмен, ол бәрi-бір қорғансыздың күнiн кешедi. Қоғамдық мүдденің жекеменшiк мүддеден басым екенiн көрсете отырып, мұны әсiресе бiздiң ұлттық капиталымыздың өкiлдерi терең пайымдауға тиiс.   
  Бiзге деген ниетi терiс күш иесi өзiнiң, оны қолданбақ әрекетiне немесе қатер төндiруiне қарсылық көрсетiлетiнiн алдын ала бiлуi үшiн бiз әлемге бiрлiгiмiз бен тәуелсiздiкке деген ерiк-жiгерiмiздi, азаматтығымыз бен отансүйгiштiгiмiздi паш етуге тиiспiз. Айқын азаматтық тұғырымыз болмайынша, стратегияның тәуелсiздiктi қамтамасыз етуге бағытталған басқа элементтерiн ойдағыдай iске асыру өте қиынға түседi.  
  Қорғаныс саясатымызға келетiн болсақ, бiздiң бейбітшілік сүйгiш халық екенiмiз және ешкiмнiң жерiне, ресурстарына, байлығына көз тiкпейтiнiмiз баршаға аян болуға тиiс. Жерiмiз де, мол қазынамыз да өзiмiзде жеткiлiктi, ал дәулеттi өз еңбегiмiзбен еселей беремiз.   
  Бiрақ бiз басқа елдермен өзiмiз қандай қарым-қатынаста болсақ, Қазақстанға қатысты дәл сондай қарым-қатынасты талап етемiз және кез келген тосын жағдайларға әзiр тұрамыз.   
  Бiздiң дәуiрiмiзде, әлемнiң әскери егестен алыстауына орай бәсекелестiк әскери саладан саяси және экономикалық салаға ойыса бастады. Бiз бұл үрдiстiң бел алатынына сенемiз және бейбiтшілiк орнап, тату көршiлiктiң қалыптасуына бар күш-жiгерiмiздi жұмсаймыз. Сонымен қатар, бiз Қазақстанның өзiнiң экономикалық дамуына орай, дүниежүзiлiк экономикаға дәйектi енуi елдi әскери-саяси, экономикалық және конфессионалдық сипаттағы әр түрлi аймақтық қақтығыстардың тосын иiрiмдерiне тартып әкетуi мүмкiн екенiн де түсiнуге тиiспiз.  
  Мiне, сондықтан да қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жұмысында сөзсiз басымдық бiздiң сыртқы саяси қызметiмiзге және Қазақстанның өз көршiлерiмен, дүние жүзiнiң алдыңғы қатарлы елдерiмен өзара тиiмдi қарым-қатынасының берiк тұғырын қалыптастыруға беріледi.   
  Бүгiн, жиырмасыншы ғасырдың аяқ шенiнiң өзiнде, Екiншi дүниежүзілiк соғыс пен қырғи-қабақ соғыстан алынған сабақтан кейiн де, әлемнiң блоктар мен одақтарға бөлiну қауіп жойылған жоқ. Бiрақ бұл жол Қазақстан үшiн қолайлы емес, бiздiң бес элементтен тұратын стратегиямыз осыған келiп саяды. Елiмiздiң этникалық құрамы соншама алуан түрлi болып келедi, бiздiң мүдделерiмiз де өте маңызды, ал келешегiмiз де өте зор, сондықтан да бiз қандай да бiр елмен арадағы қарым-қатынасқа тәуелдi болып қалуға немесе соған ғана иек артуға жол бере алмаймыз.  
  Қазақстан халқы мен Қазақстан Үкiметi бар күш-жiгердi ірі ұлтаралық капитал үшiн төзiмдi және оңтайлы экономикалық өрiс құруға жұмсауға, елiмiзге ұзақ мерзiмдi инвестициялар тарту үшiн "ықыласты рай" туғызуды көтермелеуге тиiс. Бiз қандай да бiр тайталасты әскери жолмен шешуге барынша қарсы тұрып, "жақсы араздықтан жаман татулық жақсы" дейтін қағиданы уағыздауға тиiспiз. Жақын және алыс болашақтағы ұлттық мүдделердi қорғау мен күштердiң теңдестiгiн қамтамасыз етудегi біздің мықты құралымыз, ынтымақтасу саясатын алдымен Қазақстан, Қырғызстан мен Өзбекстан арасындағы Орталық Азия Одағын нығайтып дамыту, басқа мемлекеттердiң iсiне араласпау, қарсы тұрудан гөрi татулық ахуалын басым ұстау саясаты болуға тиiс.   
  Әскери қақтығыстардың жосықсыз екенiн әлемнiң ұғынғанына зор сенiм артсақ та, парасатты мемлекет басқа үкіметтердiң уәдесiне сенiп қана қоймай, өз елiнiң қуатына да сүйенетiнiн ұмытпағанымыз жөн. 
  Сондықтан Қарулы Күштеріміздің құрылысы мен жаңартылуына, олардың кәсiби даярлығы жауынгерлiк әзiрлiгiнiң деңгейiне және оларды қарудың осы заманғы құралдарымен жарақтандыруға зор басымдық берiлетiнi сөзсiз.  
  Қазақстан Республикасының қазiргi кезге сай әрi тиiмдi армиясын, әскери әуе және әскери теңіз күштерiн құру үшiн бізге материалдық бөлiмдi, жеке құрамды және оны оқыту жөнiндегi жұмысты нығайту керек. Мұның өзi Қарулы Күштерге бөлiнген және бұдан былай да бөлiнетiн бюджет қаражатын үнемдi және тиiмдi жұмсауды тұрақты түрде талап етеді. Бұған қоса аймақтық қорғаныс жүгiн бөлiсу үшiн елiмiз өз көршілерiмен ынтымақтасатын болады.  
  Қауiпсiздiк пен тұтастық мәселелерiнде бiз үнемi қырағы болуға тиiспiз. Бiздiң көрсетiп отырған және болашақта да көрсете беретiн ізеттiлiгiмiз бен меймандостығымыз тiптi де аңқаулық пен кiрiптарлықтың көрiнiсi емес.   
  Ұлттық қауiпсiздiк басымдықтарының деңгейiне мықты демографиялық және көшi-қон саясаты шығарылуға тиiс. Егер бiздiң мемлекеттiк органдарымыз бұған бұрынғысынша немқұрайдылықпен қарайтын болса, онда бiз ХХI ғасырдың қарсаңында Ресейдiң артынан адам саны сыртқы көшi-қон процестерінен ғана емес, табиғи жолмен кеми беретiн "демографиялық оппа" жағдайына тап боламыз. Бұл тенденция дереу тоқтатылуға тиiс.

2-ұзақ мерзiмдi басымдық:
Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуы

Бірлік жоқ жерде - тірлік жоқТөле би

  Тату көршілік бірінші кезектегі міндет, алайда, елдi iшкi алауыздық жайласа, ол шешiлмейдi. Егер әр түрлi топтар оларды мүдделердiң - саяси, идеология, дiни, этникалық немесе таптық мүдделердiң бiрiктiретiнiне қарамастан, қарама-қарсылық күйде болса, бұл халықты ортақ игiлiкке қол жеткiзу мен өзiнiң ұлттық мүдделерiн iске асыру мақсатынан жаңылыстыратын қауiптi жағдайға әкеп соғады. Бұл жерде әңгiме тiкелей қарсыластық немесе соғыс жағдайы туралы да болып отырған жоқ. Солтүстiк Ирландия, бұрынғы Югославия, Перу, Ауғанстан, Камбоджа мен Руанда және басқа да елдер ешбiр өркениеттiң, ешбiр мәдениеттiң алауыздықтың ауыр салдарынан сақтандырылмағанын дәлелдеп отыр.   
  Бiрлiкке апаратын жолдағы бұрынғы кедергiлердi жойып, әдетке, құштарлыққа, ерекше мүдделерге, дiнге, жас қарайластығына немесе басқа факторлардың қайсысына негiзделгенiне қарамастан, жаңа кедергiлерді болдырмау - біздiң мiндетiмiз. Диалогтың ықтимал барлық нысандарын көтермелеу, сондай-ақ адамдар арасындағы өзара байланыс пен қарым-қатынасты күшейту арқылы бiз бiртiндеп ұлттық ынтымағымызды нығайтып, ұлттық әлеуетiмiздi ұлғайтамыз.  
  Қоғамның негiзi болып табылатын бұл басымдықты жүзеге асырудағы бiздiң стратегиямыздың мынадай құрамдас бөлiктерi бар: 
  - елiмiздiң барлық азаматтары үшiн мүмкiндiктердiң теңдiгiне негiзделген бiрыңғай азаматтығымызды дамытатынымызға кепiлдiк беру;  
  - этникалық түсiнiспеушiлiк себептерiнiң жойылуын, барлық этникалық топтар құқықтарының, тең болуын қамтамасыз ету; 
  - қоғамымыздағы дәулеттiлер мен жарлылардың арасындағы айырмашылықты азайту және ауыл проблемасына үнемi ерекше көңiл бөлу;   
  - өтпелi және кейiнгi кезеңдерде пайда болатын әлеуметтiк проблемаларды ұдайы шешiп отыру;   
  - ұзақ мерзiмдi болашақта саяси тұрақтылықты да, қоғамның топтасуын да қамтамасыз ететiн бай Қазақстанды барынша жiгерлi түрде қалыптастыру;  
  - адамдар арасындағы қарым-қатынас пен коммуникациялық байланыстардың барлық нысандарын дамыту; 
  - әр түрлi конфессиялар арасындағы өзара құрмет, төзiмдiлiк пен сенiмдi қарым-қатынастарды нығайту.   
  Бүгiн "Бiздер - қазақстандықтар кiмдермiз?" деген сырттай қарағанда қарапайым сауалға кез келген адам бiрден жауап бере алмайды. Өзiн-өзi бiрегейлендiру проблемасын шешу үшiн уақыт пен белгiлi бiр тарихи даму кезеңi қажет болады.  
  Коммунистiк режим 70 жылдан астам уақытта бiрыңғай кеңес халқын ақыры қалыптастыра алмады. Орталықтан шыққан көп ұлтты елдердiң көпшiлiгi ондаған жылдар өткеннен кейiн де бұл процестi аяқтай алмады. Бiзде де бұл сезім қалыптасып, орныққанға дейiн бiрнеше ондаған жылдар өтедi. 
  Бiрақ қазiрдiң өзiнде бiздi бiрiктiретiн бiрқатар факторлар бар. Бұл - өз шекарамыздың шегiндегi жерiмiз, оны көркейткен ата-аналарымыз, сәтсiздiктердiң ауыртпалығын бiрге көтерiп, жетiстiктерiмiздiң қуанышын бiрге бөлiскен ортақ тарихымыз. Бұл - келешекте осы жерде бiрге тұрып, бiрге жұмыс iстейтiн бiздiң балаларымыз. Сондықтан бiздiң әрқайсымызды өз ата-анамыздың алдындағы борышымызды ұғыну мен балаларымыздың өмiрiн одан әрi жақсарта түсуге деген ұмтылысымыз бiрiктiредi. Бүгiнгi таңда осы айқын мақсаттар бiрлiк пен топтасу үшiн нақты тұғыр болып табылады. 
  Тәуелсiздiк пен реформалардың алғашқы жылдарында бiз коммунистiк-ұжымдық негiздерден жекеше-дарашылдыққа қарай ыға бастадық. Жекеменшiк дарашылдықтың жедел дамуы құндылықтар бағдарын ауыстыруға ғана көмектесiп қоймай, этникааралық қарама-қайшылықтардың терең тамырларын қиып, олардың әлеуетiн кемiтуге де ықпал еттi. 
  Алайда, шовинизм мен ұлтшылдық әлi толық ұмытыла қойған жоқ. Мұндай процестердi қыздыра түсу әрекеттерi халықтың көпшiлiгiн қызықтырмайды, керiсiнше олардың наразылығын тудырады. Русофобия күрт кемiп, қазақ дәстүрлерi мен тiлiнiң қайта өрлеу үрдiсi табиғи құбылыс деп қабылданатын болды. Қоғам этникалық проблемаларды бұрынғы жылдарға қарағанда анағұрлым байыппен, сындарлы және ашық талқылайтын болды. 
  Бiздiң нарыққа қарай басқан космополиттiк және интернационалдық қадамымыз этникааралық қарама-қайшылықтарды әлсiретіп, зор қызмет атқарып отыр. Еркiн нарық та мемлекеттiң бара-бар рөлiнсiз кiршiксiз емес, ол маятник сияқты құндылықтардың бiр жүйесiнен екiншi жүйесiне ауысу жылдамдығын алғаннан кейiн бiзге қажет тепе-теңдiк нүктесiнен ендiгi аттап кеткен тәрiздi. Бүгiн қарсы тұрудың жаңа полюстерi - кедейлер мен байлар арасындағы, басқарылатындар мен басқарушылар арасындағы, село мен қала арасындағы қарсылық полюстерi ашылды.  
  Бұл алшақтық жалпы қабылданған шектен тыс деген түсiнiк қоғамда пiсiп-жетілдi. Егер Қазақстан бай адамдардың шағын тобы бар мемлекет болса, өмiрге төзiмдiлiктiң төмендеуi мен iшкi-сыртқы тұрақсыздық салдарынан, жақсы дегенде, әуре-сарсаңға түседi. Бiз кедейлер мемлекетi болып көрдiк. Мемлекет ең алдымен орта таптың - фермерлердiң, "ақ жаға-көк жағалылардың", интеллигенцияның, ұсақ буржуазияның мүддесiн бiлдiруге тиiс. Кезiнде большевиктердiң осы топтардың барлығына шүйлiккенi тегiн емес. Олар капитализмнен коммунизмге өту үшiн басты соққыны қайда бағыттау керек екенiн бiлдi. Олар капиталистiк мемлекеттiң тiрегiне соққы бердi. Бiздi кулактарға, "шiрiк интеллигенцияға", Жұмысшы ақсүйектеріне, ұсақ саудагерлерге қарсы қалай тәрбиелегенiн еске түсiрейiк. Көпшiлiгiмiзде жек көрушiлiктiң орнығып қалуы осыдан емес пе екен? 
  Iшкi саяси тұрақтылық пен даму үш тапқа да: байларға, орташаларға және кедейлерге сүйенедi. Олардың барлығы да қазiрше қоғамда болады бiрақ, әрине, қалыпты өркениеттi арақатынаста болуға тиiс.   
  Қала мен село арасындағы қарым-қатынаста жiктелу айқын көрiндi. Мұнда жiктелудiң терең процесі жүрiп жатыр және бұл ретте алшақтық үнемi ұлғая түсуде. Село таяудағы он жылда, нарықтық өзгерiстерге қосымша серпiн беру және әлеуметтiк проблемаларды шешуге ерекше көпшiл бөлу, инфрақұрылымды дамыту тұрғысынан басым сала болуға тиiс. 
  Бiз селодағы жұмыс күшiнiң көптеп босауына, село тұрғындарының қалаға көшуiнiң ұлғайып, урбанизация процестерiнiң дамуына әзiр болуға тиiспiз. Село бүгiн: жалақы, зейнетақы төлемеу, артта қалушылық, кедейлiк пен жұмыссыздық, әлсiз инфрақұрылым, бiлiм беру мен денсаулық сақтау, экологиялық апат сынды барлық негiзгi әлеуметтiк проблемалардың өзегiне айналды. Әйтсе де мұнда демографиялық әлеует өте жоғары.  
  Орталықтан қиындықпен "жиналған" қажеттi ресурстар қалаларда қалып қойып, селоға жетпейдi. Мұндай "жайылыңқы" саясатты доғару керек. Қысқа мерзiмде селодағы барлық өзгерiстердi аяғына жеткiзу керек, олар қуатты және нысаналы әлеуметтiк саясатпен қатар жүргiзiлуге тиiс. 
  Мұндағы бiздiң мақсаттарымыз айқын - бiз шаруалар мен село тұрғындарына өз өмiрiн көбiрек қадағалауға мүмкiндiк беруге, сондай-ақ осындай бақылауды жүзеге асыруы үшiн оларды құралдармен қамтамасыз етуге тиiспiз.  
  Бұл проблемаларды стратегиялық тұрғыдан, негiзiнен, экономикалық ілгерілеу арқылы шешуге болады. Мейлiнше бай Қазақстан әр адамға барынша көп мүмкiндiк бередi. Әлемге әйгiлi ұлы басшы айтқандай "судың көбеюi қайраңнан барлық кеменi көтередi". Бiздiң стратегиямыз ұлғайып келе жатқан ұлттық байлықтың бiр бөлiгiн әр адамның алуына мүмкiндiк беретiндей болуға тиiс.   
  Ал, қазiргi өтпелi кезеңде адамдардың көпшiлiгiне оңай болмайды, Үкiметтiң де барлық адамға бiрдей көмектесетiндей қаражаты жоқ. Бұл салада бiздiң стратегиямыз мемлекеттiк көмектi халықтың ең мұқтаж топтарына, тек соларға ғана тiкелей жiберу болып табылады. Бiрақ бүгiн бiз өз қиындықтарын өзi жеңе алатын адамдардың санын көбейтуге мұқтаж болып отырмыз.  
  Балаларымыздың болашағы мен адамдар арасындағы қарым-қатынастың қандай болатыны туралы сөз қозғағанда бiз өзiмiз құратын өркениеттiң - бiздiң болашақ қоғамымыздың моделiн алдын ала бiлуге тиiспіз. Бүгiн тоталитарлық және либералды қоғам арасындағы дау жойылған кезде либералдық қоғам модельдерiнiң өзi әр түрлi болатыны және әр елдiң өзiндiк ерекшелiктерi болатындығы анықталып отыр. 
  Негiзгi айырмашылық модельдердiң екi үлгiсiнiң: ағылшын-саксон және "азиялық жолбарыстар" көрсеткен азиялық үлгілерiнiң арасында болып отыр. Бiрқатар бағыттарда ортақ сипаты бола тұра олардың арасында үлкен айырмашылықтар байқалады. Бiрiншi модельге көбiне даралық, екiншiсiне - коммунитаризм тән. Бiрiншi жағдайда мемлекеттiң шектеулі рөлi уағыздалса, екiншiсiнде мемлекеттiң жоспарлаумен белсендi түрде айналысып, жекеше сектор мен бүкiл қоғамға жетекшiлiк етуге тиiс күшейтілген рөлi уағыздалады. Бiрiншi модельде көңiл макроэкономикаға, екiншiсiнде - микроэкономикаға бөлiнедi және т.с.с.  
  Бұдан бұрын айтып өткенiмдей, бұрынғы жылдары алдымызға жедел өзгерiстердi мақсат етiп қойып, белсендi түрде ағылшын-саксон нұсқасы бойынша жүрдiк, бiрақ бүгiн бiз бұдан әрi қай жолмен жүру керек деген стратегиялық сауалға жауап табуға тиiспiз. Қоғамда бұған қатысты консенсус жоқ. Қазақстан Еуропаның кiшкентай болса да бiр бөлiгi, тарихи тұрғыдан да бiз Батыс өркениетiне ұмтыламыз дейдi бiреулер. Бiз көбiнше азиялық елмiз, сондықтан "жолбарыстардың", Жапонияның, Кореяның тәжiрибесiн ұстануға тиiспiз дейдi екiншi бiреулер. Бiз ресейлiк менталитет пен ұжымшылдық принциптерiн терең сiңiрдiк, сондықтан бiздiң таңдауымыз Ресейдiң таңдауына сай болуға тиiс дейдi үшiншiлер. Төртiншi бiреулер бiздегi халықтың басым көпшiлiгi мұсылмандар, сондықтан бiз жаңа түркi моделiн негiзге алуға тиiспiз деп дауласады.  
  Ғажабы, бұлардың барлығының айтқаны ақиқат және сонымен бiр мезгiлде олардың барлығы қателеседi. Бiз - өзiмiздiң белгiлi тарихымыз бен өзiндiк, болашағымыз бар еуразиялық елмiз. Сондықтан бiздiң моделiмiз басқа ешкiмнiң моделiне ұқсамайтын болады. Ол өз бойына әр түрлi өркениеттердiң жетiстiктерiн сiңiредi.  
  Алдымызға екiнiң бiрiн таңдап алу керек деген мәселенi қоймаймыз. Бiз екеуiн де, iс жүзiнде өзiнiң тиiмдiлiгiн дәлелдеген барлық өркениеттердiң ең соны жетiстiктерiн пайдаланып, диалектикалы боламыз.  
  Бiздiң моделiмiз қоғам дамуының әр түрлi модельдерiнiң түйiсуiн бейнелеуге тиiс. Қазақстан Конституциясына сәйкес бiз әлеуметтiк нарықтық экономика құрудамыз. Бұл - бiзге қажеттiнiң нақ өзi. 
  Бiздiң моделiмiз басқа модельдердiң элементерiн сабақтастыра отырып, бiрақ негiзiнен, өзiмiздiң ерекшелiктерiмiзге, тарихымызға, жаңа азаматтығымызға және даму кезеңдерiнiң нақтылығын еске ала отырып, ұмтылыстарымызға сүйенiп, өзiмiздiң жеке даму жолымызды белгiлейтiн болады.

3-ұзақ мерзiмдi басымдық:
Шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсу

Экономика неғұрлым еркін бола, соғұрлымәлеуметтік боладыЭрхард

  Біздің салауатты экономикалық өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және айтарлықтай шетел инвестицияларын тартуға негізделеді. Ол мынадай 10 принциптен тұрады:   
  Мемлекеттiң белсендi рөл атқара отырып, экономикаға араласуының шектеулi болуы. Экономикалық реформалардың табысы мен олардың жекелеген учаскелерде тежелуi мемлекеттiң рөлiн қайта қарастыруды талап етедi. 
  Орталықтағы және жергiлiктi жерлердегi үкiмет экономикаға араласудың барлық түрiмен, дән себу, егiн жинау және басқалармен айналысуды тоқтатуға тиiс. Мемлекет жекеше сектор басты рөл атқаратын нарықтың заңды шеңберлерiн құра отырып, экономикада маңызды, бiрақ шектеулi рөл атқаруға тиiс. Яғни, меншiк құқықтарын ресiмдеуге, бәсекелес рынок пен монополияға қарсы күрестi реттеудiң сенiмдi құралдарын құруға, фискальды және монетарлық саясатты қолдауға, әлеуметтiк қорғау жүйесiн дамытуға, қажеттi инфрақұрылымды, бiлiм берудi, денсаулық сақтауды дамытуды қамтамасыз етуге және мықты экономикалық саясат жүргiзуге бағытталған құқықтық және нормативтiк база жасауды аяқтау көзделiп отыр.  
  Бiрақ нарық дамымаған, нарықтық кеңiстiк әкiмшiлiк жүйенiң қалдықтарына толған жерлерде мемлекет нарықты дамыту мен ол кеңiстiктi тазарту үшiн араласуға тиiс. Экономиканың өзi тұрақсыз дамудың аралық кезеңiнде тұрғанда, мемлекеттiң реттеушi рөлi мен араласуы бара-бар болуға тиiс. 
  Жаңа әлемдiк экономикалық үлгiлерге сай болу үшiн бiз мемлекеттiк басқарудың тиiмдiлiгi мен сапасын едәуiр көтеруге, жекеше сектор мен ұлттық капиталға жәрдемдесуге, оларды ынталандыруға және олардың белсендiлiгiн арттыруға тиiспiз.  
  Осымен бiр мезгiлде мемлекеттiң өзi еркiн экономиканың кепiлi болуы керек. Оның мiндетi нарық ережелерiн белгiлеу, бұл ретте әдiл әрi зайыпты iс-қимыл жасай отырып, ол ережелердiң орындалуын қамтамасыз ету болып табылады. 
  Бiз - саналы да жiгерлi халықпыз. Егер ойын ережелерi айқын белгiленiп, олардың орындалуы объективтi негiзде қамтамасыз етiлсе, онда Қазақстан азаматтарының нарықтық экономикаға тез бейiмделетiнiне менде күмән болмайды. 
  Дамыған рыноктарда мемлекет рөлiнiң шектеулi болатынына қарап, ол еркi мен қайратынан айрылып, енжар байқаушыға айналады деген түсiнiк тумауға тиiс. Керiсiнше, ол заңдардың орындалуы үшiн өте күштi, конъюнктураның өзгерiстерiне даяр болу үшiн құзыреттi, әлемдiк және отандық рыноктарды бiлетiн, босаң және шашыраңқы болмау үшiн өз жұмысын белсендi жоспарлайтын болуға тиiс. Ол халықтың әр түрлi топтарының мүдделерiн анықтауға, даму басымдықтарын айқындауға, жекеше сектормен тығыз ынтымақтастықта болуға және сол арқылы қоғамды бiрiктiре, берiктете түсуге тиiс.   
  Ал бүгiн мемлекет қажетсiз жерлерде зор әкiмшiлiк билiкке ие болып, керiсiнше, рөлi жоғары болуға тиiстi жерлерде енжар қалып отыр. Алайда, iстiң мұндай күйi бiздiң дамуымызға кедергi болып отырғаны барған сайын айқын көрiнiп келедi.   
  Екiншi жағынан алып қарағанда, салықтар мен баждарды толық ала алмай, жалақы мен зейнетақыны уақытында төлемей отырып, заңдар мен жарлықтар көбiнесе орындалмай отырғанда өзiмiздi күштi мемлекет деп санай аламыз ба? Осыған байланысты саналы салық төлеушiлер мен кәсiпорындардың адал иелерi, сондай-ақ халықтың аз қорғалған жiктерi үнемi зиян шегiп отырады. Ал кәсiпорындардың оспадарсыз басшылары мен салық төлемейтiндер алшаң басуда.  
  Бұл проблемаларды шешудiң стратегиясы белгілi. Бiз: 
  - Үкiметтiң әлi де орын алып отырған сауда мен өндiрiске әкiмгершiлiк араласуын жоюға;  
  - жылжымайтын мүлікті, қалған ұсақ және орта кәсiпорындар мен агроөнеркәсiп кешенiн қоса алғанда, жекешелендiру процесiн аяқтауға;  
  - орталық үкiметтi және жергiлiктi өкiмет орындарын парасатты ұйымдастыру мен оңтайландыруға, олардың рөлiн, өкiлеттiгi мен жауапкершiлiгiн байсалды ой елегiнен өткiзуге;  
  - сот билiгi мен құқық қорғау органдарын реформалауды жандандыра түсуге; 
  - заңның шексiз үстемдiгiн белгiлеуге және заңды орындайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға тиiспiз. Бұған керiсiнше, билiк пен заңның бар күшiн заңсыз жолмен, шалқып өмiр сүретiндерге қарсы қолдану керек.  
  Соңғы үш жылдың iшiнде бiздiң экономикалық стратегиямыз макроэкономиканы тұрақтандыру болды, бұл мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығын қысқарту мен қатал монетарлық және несие саясатын дәйектi жүргiзудi бiлдiредi. Бүгiн бiз осы мәселенi шешуге бұрынғыдан да жақын тұрмыз. Бiрақ бүгiнгi табыстарымыз тоқмейiлсуге негiз бола алмайды.  
  Егер елдегi инфляция шектен асып кетсе, ұлттық валютаның бағамы экономиканың жалпы жағдайы мен бiздiң стратегиялық ұмтылыстарымызға сай келмесе, ал өсiм ставкалары нақты сектор үшiн жоғары болып, оған қол жеткiзу мүмкiн болмай қалса немесе нақты сипатында терiс болып отырса, бiз алға қойған мақсаттарды iске асыра алмаймыз.  
  Халықаралық тәжiрибенiң сабақтары айқын. Экономикалық жоғары табыстарға қол жеткiзген кез келген ел жедел экономикалық өрлеудiң алдындағы кезеңде жоғары инфляцияны жою жөнiнде барлық шараларды мiндеттi түрде қолданған және кейiн макроэкономикалық көрсеткiштердi белгiленген шекте ұстап тұруды қатаң қадағалаған. Бұл жолдан ауытқығандар сәтсiздiкке ұшырады.   
  Бiрiншi Азиялық Барыс болу үшiн бiздiң басымдықтарымыздың қатарына макроэкономикалық көрсеткiштер саласындағы алдыңғы қатарлы халықаралық тәжiрибе енгiзілуге тиiс.  
  Ол - инфляция мен бюджет тапшылығының төмен болуын, ұлттық валютаның күшеюiн, жинақтау нормасының жоғары болуын көздейдi. Бұл рецепт Жапонияда, Кореяда, Индонезияда, Тайвань мен Чилиде iске асты. Қазақстанда да iске асады.  
  Бiздiң алдымызға не инфляция, не экономикалық өрлеу деген таңдау қойылған жоқ және қойылмайды да. Түпкiлiктi мақсат экономикалық өрлеу екенiн және макротұрақтандыру осы мақсатқа жетудiң құралы ғана екенiн бiз назарда ұстауға тиiспiз. Әрине, басқа процестерге қарағанда қаржылық тұрақтанудың көптеген әлеуметтiк топтардың жағдайын қиындатқаны белгiлi. Бiрақ жүйелi және құрылымдық қайта құру жағдайында басқаша болуы мүмкiн де емес едi. Нарық - қатаң қаржылық жауапкершiлiкке толы демократия. Халықтың көпшiлiгi мұны ендi түсiндi. Әрине, макротұрақтандыруға ауыр тоқырау мен ақшаның жетiспеуi iлесе жүрдi. Бiрақ нақты секторды құрылымдық қайта құру жүрiп жатыр, ендi таяу арада ақша және тауар массасы қажеттi сәйкестiкке жетедi. 
  Уақыты келгенде өмiр мен жұмыстың қиын кезеңiнде шыныққан адамдар да бұл дағдарыстан шығады. "Таршылықты көрмеген кеңшiлiктiң парқын бiлмейдi" дейдi қазақ мақалы.   
  Инфляцияны қолайлы деңгейге түсiре отырып, бiз стратегиялық күштi экономикалық iлгерілеуге бағыттаймыз. Бiрақ экономикалық, тiптi жалпымемлекеттiк стратегия монетарлық саясатқа сай келмейдi, сондықтан бiз бүгiн неғұрлым кең және бара-бар мүмкiндiкке иемiз. Бұл орайда, таяудағы жылдарда бiз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күштi әлеуметтiк саясатқа аударамыз.   
  Ұзақ мерзiмдi болашақтағы макротұрақтандыру туралы әңгiме болғанда бiз осы салада пайда болатын қауiптi болдырмауға әзiр болуға тиiспiз.  Пайдалы қазбаларымызды игеруге және экономиканың жекелеген секторларындағы үмiт артып отырған экспорттың ұлғаюы біздің валютамыздың бағамын едәуiр қиындыққа ұшыратып, оны көтеріп жiберуi мүмкiн. Ал мұның өзi басқа салаларды, ең алдымен экспорт және қайта өңдеушi салаларды "жоғалту" қаупiн төндiредi. 
  Сондықтан валюталық нақты ақша ағымының бiр бөлiгiн импортты кең қолданбастан игере бiлуiмiз керек. Бiрақ адам санының аз болуына және қазiрше халықтың сатып алу қабiлетiнiң төмен болуына байланысты Қазақстанның iшкi рыногы өте шағын. Сондықтан дүниежүзiлiк тәжiрибенi және инвестициялар нарығындағы жұмыс iстеп тұрған тетiктердi мұқият зерттеп алып, шетелдегi қаржы инвестицияларының стратегиясын алдын ала әзiрлеу керек.   
  Бiз аяқтаған бағаны ырықтандыруға ендi күмән келтiрiлмейдi және өзгерiс болмайды.   
  Жеке меншiк институттары жерге деген құқықтың, сондай-ақ меншiк құқықтарын және келiсiм-шарттардың орындалуын қорғайтын заң жүйесiн құрудың есебiнен нығайтылады.   
  Кәсiпорындарды жекешелендiру негiзiнен аяқталды. Ендi оны, ең алдымен аграрлық кешен мен әлеуметтiк салада түпкiлiктi аяқтау және акциялардың айналымы процесiн дәл реттеу керек. Стратегиялық сипаттағы кәсiпорындардағы акциялардың мемлекеттiк пакеттерi орынды пайдаланылатын болады.   
  Ырықтандыру жолында бiз үлкен жетiстiктерге жеттiк, бiрақ ауыл шаруашылығында, өндiрiстiң бiрқатар салалары мен әлеуметтiк секторда нарықтық қатынастар төмен деңгейде қалып отыр. Өндiрiстiк сектор бүтiндей дерлiк меншiк иелерi алдында есеп бермейтiн немесе есеп бергенситiн олақ және, жемқор басшылардың iс-әрекетiнен туған төлем жүйесi дағдарысынан зардап шегiп отыр.   
  Көптеген iрi рыноктар арасындағы байланыстырушы буын ретiндегi бiздiң жағдайымыз ашық экономика мен еркiн сауда құруды талап етедi. 
  Тұйықтық пен өз рыногын оқшаулау әрекетiнен гөрi мұндай саясат елдер мен құрлықтар арасын әлдеқайда жылдам жалғайды.   
  Бiздiң ұлттық капиталымыз кiшкентайынан бастап шынығып, өз рыноктарында күресуге даяр болуға тиiс. Бұл өте күрделi мiндет, бiрақ онсыз ол ертең сыртқы рыноктарда жеңiп шыға алмайды. Бiрақ қазiр ол жас әрi әлсiз болып тұрғанда, жаңадан тәй-тәй басып келе жатқанда қорғансыз жағдайда түр, мемлекет оны қанатының астына алып, жылдам аяғына нық тұруына көмектеседi.   
  Iшкi рыноктары шағын бола тұрып аса биiк экономикалық нәтижелерге қол жеткiзген елдердi өзiн-өзi оқшаулау жолын таңдап алған елдермен салыстыру, жабық рыноктары, шектен тыс мемлекеттiк реттеу, сондай-ақ шаруашылық жағынан даралануға қол жеткiзу әрекеттерi қысқа мерзiмдi экономикалық табыстарға алып келгенмен, түбiнде сәтсiздiкке ұрындырары бiзге мысал болып отыр. 
  Өзiмiздiң энергетикалық және өзге де табиғи ресурстарымызды игеру жалғаса бередi. Оның мақсаты - экспорттан экономикалық өрлеумен қатар елдiң саяси тұрақтылығына, сондай-ақ оның ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге жәрдемдесетiн табыс алу.  
  Шетел инвестицияларын тиiсiнше қорғауды және пайданы керi қайтарып алу мүмкiндiктерi бұрынғысынша назарда бiрiншi кезектегi мәселелер қатарында ұсталады. Экономиканың бiрнеше секторы бар: табиғи ресурстарды игеру, инфрақұрылым, коммуникациялар және ақпарат, елiмiз үшiн бұлар тұрақты маңызға ие. Осы салаларды дамыту экономикалық өрлеуге ғана емес, әлеуметтiк салаға да, сондай-ақ Қазақстанның халықаралық қауымдастыққа кiрiгуiне ықпал етедi. Бұлар капиталды қажет ететiн салалар, оларды дамыту үшiн шетел капиталымен қатар мемлекеттiң қатаң стратегиялық бақылауы қажет. Бiрақ тiптi Адам Смиттiң де мойындағанындай, жекеше секторды қызықтырмайтын кейбiр қоғамдық мұқтаждар да бар. Мұндай жағдайларда және осы мұқтаждарды қамтамасыз етудегi соңғы шара ретiнде мемлекет оны өз мойнына алады.   
  Аймақаралық iрi көлiк орталығы ретiндегi бiздiң бағытымыз шетел инвестицияларының неғұрлым бәтуәгер режимiн орнатуды талап етедi. Тек осылайша ғана бiз қаржы мен бiлiмнiң қажеттi ағынын тартып, өз мүмкiндiктерiмiздi және шетелдермен тұрақты сауда айырбасын дамыта аламыз. 
  Әдiл әкiмшiлiк бұлжытпай орындайтын, анық тиiмдi және қатаң ұстанатын заңдары бар ашық және бәтуәгерлiк инвестициялық саясат шетел инвестицияларын тартудың барынша қуатты ынталандыру тетiгi болып табылады. Мұндай саясатты талдап жасау бiздiң негiзгi мiндеттерiмiздiң бiрi болуға тиiс, өйткенi Қазақстанның шетел капиталынсыз, Технологиясынсыз және тәжiрибесiнсiз жедел экономикалық өрлеу мен жаңартуға қалай қол жеткiзетiнiн көз алдымызға келтiру қиын.   
  Бiздiң инвестициялық ахуалымыз неғұрлым қолайлы, ал Қазақстан тартылған шетел инвестицияларының көлемi мен сапасы бойынша басты орынға шығуы үшiн бiзге саяси ерiк-жiгер мен нақты iс-қимыл қажет. Әлемге әйгiлi инвесторларды мүмкiндiгiнше көптеп тарту үшiн бiз қажеттi тетiктердi пайдалануда асқан шеберлiк танытуға да тиiспiз.   
  Сондықтан да мен өз Жарлығыммен Инвестициялар жөнiндегi мемлекеттiк комитеттi құрып, оған тiкелей инвестицияларды қорғаудағы саясатымызды iске асыру құқығы бар Қазақстандағы бiрден-бiр мемлекеттiк орган мәртебесiн бердiм. Шетелдiң күрделi қаржылары соңындағы қуғынның ұзаққа созылатынын әрi ешқашан бiтпейтiнiн есте ұстау керек. Бұл бәйгеде бiздiң артта қалуға хақымыз жоқ.  
  Қазақстан үшiн индустриялы технологиялық стратегияны қалыптастыру қажеттiлiгi дүниежүзiлiк тәжiрибеден туындап отыр. Дамушы елдердiң барлығы дерлiк еңбектi қажет ететiн өндiрiстен капиталды, технология мен ғылымды қажет ететiн өндiрiстерге дейiнгi жолдан өттi. Өндiрiстiң инерциялық және ауыр құрылымын құлашты бiр сермеп түзетуге болмайды. Дүниежүзiлiк тәжiрибе жалпы ұлттық өнiмде ауыл шаруашылығының, өндiрушi өнеркәсiптiң үлесiн ұдайы кемiту және, керiсiнше, өңдеушi өндiрiстiң, ең алдымен - ғылымды қажет ететiн, қосылған құны жоғары өндiрiстердi, сондай-ақ қызмет көрсету саласының үлесiн ұлғайтуға саятын белгiлi бiр дәйектiлiктiң қажеттiгiн көрсетiп отыр.   
  Қолайлы жағдай туғанда елiмiздiң тiрек саласы болып табылатын мұнай-газ өндiру саласының, сондай-ақ бүкiл өндiрушi өнеркәсiптiң көлемi айтарлықтай артады деп санауға жеткiлiктi негiзiмiз бар.   
  Бұл - өз құрылымдық саясатымызды құруда басшылыққа алуымызға тиiс бағдар болады. Бұл ретте бiздiң индустриялық стратегиямыз жекелеген кәсiпорындарды қозғамайды. Бiз мемлекеттiк саясат тетiктерiн Қазақстанға қолайлы салаларды дамытуға жәрдемдесетiндей етiп пайдаланатын боламыз.   
  Тек шикiзатқа бағдарланған ел болып қалмау үшiн бiз жеңiл және тамақ өнеркәсiбiн, инфрақұрылымды, мұнай мен газ өңдеудi, химия мен мұнай-химиясын, мәшине жасаудың жекелеген шағын салаларын, ғылымды қажет ететiн түпкiлiктi өндiрiстердi, қызмет көрсету саласын, туризмдi бұрынғыдан да iлгерi қарқынмен дамытуға тиiспiз.   
  Тұрақты өрлеудi қамтамасыз етуге бiзге өндiрiстi диверсификациялау көмектеседi. Қазiрге бәтуәгер импорт кезiндегi қатаң бәсекелестiк жағдайында өндiрiстер мен бүтiндей салалардың нарыққа бейiмделу процесi жүрiп жатқан кезде, бiздiң шикiзаттан басқа өнiмдерiмiз бәсекеге түсе алмайтын кезде бiз өндiрiстiң ауыр шикiзаттық құрылымына қарай құлдырай беремiз, ал бүкiл өркениеттi және дамушы әлем бұған тiкелей қарама-қарсы бағытта жүрiп барады. Өндiрiстiң құлдырауы мен оның керiтартпа құрылымы бұдан былай есепке алмауға болмайтын екi есе қауiптi фактор болып табылады. Егер еркiн рынок шын мәнiнде еркiн болса, ол елде жаңа өндiрiстер туғызады. Бiздiң мiндетiмiз Қазақстанды дүниежүзілiк қауымдастық алдында инвестициялар үшiн тартымды жер ретiнде көрсетiп, неғұрлым маңызды салаларға инвесторларды пәрмендi тарту болып табылады. 
  Бiрақ әзiрге тек рыноктың күшiне ғана сенуге болмайды. Үкiмет диверсификацияның пәрмендi индустриялық саясатына кiрiсiп, назарды макродеңгейден микродеңгейге аударуға тиiс.   
  2010 жылға дейiнгi бастапқы кезеңде өз мүмкiндiктерi мен бәсекелестiк қабiлетi тұрғысынан келешегi бар еңбектi қажет ететiн салаларға көңiл бөлу керек. Бұл, басымдық тәртiбiмен айтар болсақ - ауыл шаруашылығы, орман және ағаш өңдеу өнеркәсiбi, жеңiл және тамақ өнеркәсiбi, туризм, тұрғын үй құрылысы және инфрақұрылым жасау. Осы салаларды дамыту арқылы бiз экономиканың құрылымдық мәселелерiн ғана емес, жұмыспен қамту және кедейлік мәселелерін де шешеміз, бұл қазіргі уақытта ерекше маңызды нәрсе. 
  Экономикалық өрлеуден еліміздің дамуы үшін қаншалықты маңызды екенін баршамыз түсінеміз. Қарқынды экономика болмайынша біз мектептер мен ауруханаларды қаржыландыра алмаймыз, қоғамды жемқорлық пен қылмыскерліктен қорғай алмаймыз. Сондықтан бұл басымдық бүгін де, ертең де және алдағы отыз жылдың ішінде де ең маңызды басымдықтардың бірі болып қала береді.

4-ұзақ мерзімді басымдық:
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты

Тазалық - саулық негізі, саулық байлық негізіҚазақтың халық мақалы

  Экономикалық iлгерiлеу бiздiң азаматтарымыздың игiлiгiне өздiгiнен кепiлдiк бере алмайды. Гүлденген экономика жағдайында-ақ өз денсаулығын дұрыс күтпеуiнiң және қоршаған ортаның ластануы салдарынан науқас адамдардың саны жылдан-жылға өсiп отырғанын көзге елестету қиын емес. Қоғамымызды құруымызға қарай азаматтарымыздың өз өмiрiнiң аяғына дейiн сау болуы және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшiн күш салу керек. Бұл мақсатты iске асырудағы бiздiң стратегиямыз мынадай құрамдас бөлiктерден тұрады:  
  Ауруды болдырмау және салауатты өмiр салтын ынталандыру. Мемлекеттiң, бiр жағынан, ауруды болдырмау, екiншi жағынан, салауатты өмiр салтын ынталандыру жөнiндегi қадамдары халықтың денсаулығына әсер ететiн маңызды фактор екенiн әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отыр.   Аурулардың алдын алу дегенiмiз таза су мен кенеулi асты пайдалануды, тазарту жүйелерiнiң болуын, қоршаған ортаны ластайтын және экологиялық зиян келтiретiн объектiлердi қысқартуды, басқа да қауiптi факторларды төмендету жөнiндегi осыған ұқсас шараларды бiлдiредi. 
  Салауатты өмiр салтын ынталандыру әрқайсымыздың дене тәрбиесiмен айналысуымызға, дұрыс тамақтануымызға, есiрткiлердi, темекi мен алкогольдi тұтынуды қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауымызға және т.с.с. бағытталған.   
  Жеткiлiктi құралдар болмай тұрған жағдайда ауруларға қарсы күрес пен денсаулықты нығайту жөнiндегi бiздiң стратегиямыз азаматтарымызды салауатты өмiр салтына әзiрлеуден басталады. Салауатты өмiр салты мен дұрыс тамақтануды, тазалық пен санитария ережелерiн насихаттайтын пәрмендi ақпараттық iс-шаралар жүргiзiлуi қажет. Ол мыналарды қамтуға тиiс: 
  Нашақорлық пен наркобизнеске қарсы күрес. Есiрткiнi әкелу мен таратуға қолданылатын жазаны қатайту және осыған байланысты бiрқатар елдердегiдей, оның iшiнде Малайзия мен Сингапурдегiдей өлiм жазасын енгiзу керек пе деген мәселенi қоғамның талқысына шығару керек. Есiрткi - өте ерекше және түпке жететiн сала, сондықтан бұл жерде адамгершiлiк принциптерiнiң қандай дәрежеде қолданылуы үлкен мәселе. Таразының бiр басында оны әкелiп, тарататын адамның өмiрi тұрса, екiншi басында соның "көмегiмен" қор болған есiрткi тұтынушылардың ғұмыры тұр. 
  Темекi мен алкогольдi тұтынуды қысқарту. Алкоголь мен темекiнiң адам өмiрiне зиянды екенi дәлелдеудi қажет етпейдi. Халықаралық тәжiрибе бұл салада мемлекеттiк саясатты жүргiзудiң алкоголь мен темекiге салық енгiзу, сондай-ақ маскүнемдiктен емделуге арнайы салық салудан бастап, бiрнеше сабағын ұсынып отыр. Бiз бұл мәселеде байыпты саясат жүргiзуiмiз керек. Контрабанданың ағыны мен қылмыскерлiктiң өсуi сияқты керi нәтижеге душар болмас үшiн бұл арада барлығын салмақтап, бiрнеше қайтара есептеп шығу керек. Бастапқы кезде алкоголь мен темекiнi жарнамалауға барлық жерде және түпкiлiктi тыйым салынуға тиiс. Шылым шегу терең ойластырылып, асыра сiлтеушiлiкке ұрынбай, бiртiндеп қоғамдық орындардан ығыстырылуы қажет. Мұны басқаларға үлгi болу үшiн мемлекеттiк үйлер мен мекемелерден бастау керек. Жалпы, адамдар нелiктен өз денсаулықтарын құртып, оны улайтындарға төзiммен қарауға тиiс? Мен барлықтарыңызды шылым шегушiлерге ымырасыз болуға шақырамын. 
  Қоғамдық сана мен мораль алкогольге барынша қарсы болуға тиiс. Мемлекет бұл сезiмдi тәрбиелеуге тиiс. Кеңес өкiметi жылдарында арақ бiздiң тұрмысымызға, әдетiмiзге, дәстүрiмiзге тереңдеп ендi. Ол ауылдық жерлерде де адам өмiрiнiң ажырамас бөлiгi болып алды. Бүгiн көпшiлiк қиыншылыққа тап боп, күйзелiске түскенде iшкiлiкке салыну артып отыр.   
  Көптеген елдер бұл кеселге тыйым салғанмен, табысқа жете алмады. Осыған қарамастан кейбiр елдер ұтымды ақпараттық және түсiндiру саясатын жүргiзу, мәдениет пен бiлiм арқылы едәуiр табыстарға қол жеткiздi. Өнеркәсiбi дамыған елдерде iшiмдiктi пайдаланушылар мен темекi тартушылардың саны кеми түсуде, өйткенi кәсiпкерлiк - денсаулығы мықты жандардың үлесi. Өмiр салтын терiс әдеттерден спортқа көшiру тиiмдi жолдардың бiрi болып табылады.   
  Әйел мен баланың денсаулығын жақсарту. Ана мен баланың денсаулығын қорғау бiздiң мемлекетiмiздiң, денсаулық сақтау органдарының, жұртшылықтың тiкелей назарында болуға тиiс. Уақыт өтiп, қазына кiрiсi өскенде мемлекет үшiн де, отбасын қолдауға тиiмдi демографиялық саясат үшiн де қолайлы нысанда аналар мен балаларға мемлекеттiк қолдау көрсетуге қаражат табамыз. Бiз бұрынғы уақыттан берi және қиындықтарға қарамастан бүгiн де осындай көмектi көрсетiп келемiз. Мен балалы болғысы келмейтiндерге салық енгiзу туралы ұсынысты көпшiлiк талқысына саламын. Одан түскен қаржыны көп балалы отбасыларды қолдауға жұмсар едiк.  
  Бiзге жергiлiктi деңгейде де отбасын, әйелдiң жүктi кезiн және балаларды тәрбиелеудi қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер бiз адамгершiлiгi жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бiр-бiрiнiң алдындағы, ал ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершiлiгiн күшейтуге тиiспiз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерiнiң қартайған ата-аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда - елiмiз үшiн алаңдамауға да болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан халқына қашанда тән болған, оларды жандандырып, жан-жақты қорғау қажет. Жұртшылық мұнда дұрыс шешiмдi көрсетiп, ол отбасы туралы заңда бейнеленуге тиiс. 
  Салауатты тұрмыс құрып, сол арқылы балаларына үлгi көрсетiп отырған ата-аналарды айрықша атап көрсету қажет. Мен компаниялар мен жұмыс берушiлерге осы тұрғыдан көтермелеудiң тиiстi нысандарын iздестiрудi ұсынар едiм.   
  Елiмiзде жыл сайын 200 мың аборт жасалады. Қоғамда абортқа тыйым салу керек пе, жоқ па деген мәселе пiкiрталасына түсуi керек. Мұндай өте нәзiк мәселеде де, басқа мәселелерде де мен көпшiлiктi қолдаймын. Қандай жағдайда да, әйелдiң өмiрi мен денсаулығына қауiп төндiрмейтiн отбасын жоспарлаудың өркениеттi жолына түсуiмiз керек.   
  Жас шамасына қарай жүргiзiлетiн саясатта бiз жастар мен жеткiншек ұрпаққа, сондай-ақ жас отбасыларға көңiл бөлудi күшейтуге тиiспiз. 
  Тамақтануды, қоршаған орта мен экологияның тазалығын жақсарту. 
  Экологиялық нашар ахуал бүгiнде адам өлiмiнiң 20 процентiне себеп болып отыр, ал кейбiр аймақтарда жағдай мұнан да қиын. Отандастарымыздың үштен бiрi сапасыз ауыз-суды пайдаланады. Жеткiлiктi және дұрыс тамақтанбау да терiс демографиялық салдарға әкеп соғады.  
  Сондықтан бiздiң әрқайсымыз тамақтану мен ауызсуға ерекше көңiл бөлуге тиiспiз. Бiздiң мамандарымыз қалай дұрыс тамақтану керек екенiн, табыс дәрежесiне қарай өз рационын қалай құру керек екенiн қазiргi заманғы жеке басының тазалығы ережелерiн орындауды, сапасы төмен ауызсудың зиянын қалай тигiзбеудi бұқаралық ақпарат құралдары арқылы түсіндіруден жалықпауы керек. Экологиялық, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтер мен стандарттау органдары қойылған мақсаттардың басымдығына сәйкес жұмыс жүргізуге тиіс. Кез келген сапасыз тамақ өнімдерін өткізушілер мен жасап шығарушыларға, табиғи ортаны ластаушылардың бәріне берік және қат-қабат тосқауыл қойылуы қажет  .
  Мемлекеттік ведомстволардың басшылары осының бәрінде де үлгі көрсетуге тиіс. Сонымен қатар дінбасылар мен қоғамның басқа да құрметті адамдарын осы процеске қосылуға шақырамын. Бұл - маңызы зор мәселелер. Адамдардың денсаулығы мен оны мыңдаған отандастарымыздың өмірі осы шараларға тікелей байланысты.

5-ұзақ мерзімді басымдық:
Энергетика ресурстары

Байлық - байлыққа ие болуда емес, оныұқсата білуде.Сервантес

  Қазақстан табиғи ресурстардың, әсiресе энергетика ресурстарының орасан зор қорына ие. Бiздiң елiмiздiң аумағында, бағам бойынша мұнайлы алғашқы он елдiң қатарына қосарлық мұнай мен газ кен орындары бар. Сонымен қатар Қазақстанда көмiрдiң, уранның, алтынның және басқа да бағалы минералдардың мол қоры бар.   
  Соған қарамастан, бiз көп жылдар бойы өзiмiздiң iшкi қажетiмiздi қамтамасыз ете алмай келемiз. Бұл - кеңестер кезеңiнде жасалған бөлiс жүйесi, сондай-ақ өзiмiзде қажеттi инфрақұрылым болмауының салдары. 
  Сайып келгенде халықаралық рынокқа мұнай мен газ экспорттау үшiн қажеттi коммуникациялардың болмауы дамуымыздың жоспарларын жүзеге асыруға керектi қаражат алатын мүмкiндiгiмiздi барынша шектеп отыр. 
  Энергетикалық ресурстарды пайдалану стратегиясы мынадай элементтердi қамтиды:   
  Бiрiншiсi, бiз өз қорларымызды жедел әрi тиiмдi пайдалану үшiн үздiк халықаралық технологиялар, ноу-хау, iрi капиталдар тарту мақсатымен басты халықаралық мұнай компанияларымен ұзақ мерзiмдi әрiптестiкке барамыз. Бiз қазiрдiң өзiнде бiрсыпыра iрi контракттарға қол қойдық, ал басқа контракттар әзiрлену үстiнде.  
  Бiз ұзақ мерзiмдi келешекке өзiмiзге мiндеттерi сәйкес келетiн әрiптестер iздеймiз. Контракттарда бiз Қазақстанның мүддесiн, экологиясын, өз адамдарымыздың жұмыспен қамтылуы мен даярлануын, әлеуметтiк мiндеттердi шешу қажеттiгiн қатаң әрi парасат тұрғысынан көздестiретiн боламыз. 
  Өзiмiздiң табиғи ресурстарды пайдалануда бiз үздiк әлемдiк практикаға сәйкес келетiн және Қазақстанның мүдделерiне жауап беретiн орнықты келiсiмдерге мүдделiмiз.   
  Бiздiң кiрiстерiмiздiң тұрақтылығы және контракттарымыздың әдiлеттiлiгi, сондай-ақ әлемдiк қауымдастықтың қолдауының кепiлдiгi, мiне, осында жатыр. 
  Бiздiң стратегиямыздың екiншi бөлiгi - мұнай мен газ экспорты үшiн құбыр арналарының жүйесiн құру. Тәуелсiз экспорт арналары көп болғанда ғана бiз көршiмiздiң бiрiне тәуелдi болудан және келесi тұтынушыға баға жөнiнен кiрiптар болудан құтыламыз.   
  Үшiншiсi. Отын ресурстарын пайдалану жөнiндегi бiздiң стратегиямыз әлемдiк қауымдастықтың iрi елдерiнiң мүддесiн Қазақстанға, оның әлемдiк отын өндiрушi ретiндегi рөлiне бағыттау. Бұл ретте бiздің мұнай-газ бизнесiмiздi инвестициялауға тиiс компаниялар мен елдер АҚШ-ты, Ресейдi, Қытайды, Жапонияны және Батыс Еуропаның мемлекеттерiн қамтиды. Бұл елдер мен компаниялардың бiздiң ресурстарымызды тұрақты және тұрлаулы негiзде экспорттауға деген экономикалық мүдделерi Қазақстанның тәуелсiз және қарыштап дамуына жәрдемдесетiн болады.  
  Төртiншiден, шетел инвестицияларын тарту арқылы бiз iшкi энергетика инфрақұрылымын құру мен дамытуды, iшкi қажеттiлiк пен тәуелсiз бәсекелестiк проблемаларын шешетiн боламыз.   
  Ақыр соңында, бесiншiден, бұл стратегия осы ресурстардан түсетiн келешек кiрiстердi барынша үнемшiлдiкпен пайдалануды көздейдi.   
  Бiз өзiмiздiң стратегиялық ресурстарымызға қатаң бақылау қоюға, үнемшiл болуға әрi қаражатты ұқыпты жұмсап, олардың бiр бөлiгiн өзiмiздiң болашақ ұрпақтарымыз үшiн жинақтауға тиiспiз. 

6-ұзақ мерзiмдi басымдық:

Инфрақұрылым, әсіресе көлік және байланыс

Адамға абырой әперетiн үш iс бар:құмда қазылған құдық, өзенге салынған көпiр,жол жағасына отырғызылған саялы ағашШығыс мақалы

  Тарихи тұрғыдан алғанда, елiмiздiң аумағы арқылы Шығыстан Батысқа және керi қарай көлiк легi тоқтаусыз өтiп жатты, ал олардың жылжу жиiлiгi бүгiнгi күнi де саябырситын емес. Қазақстанның мiндетi отандық көлiк-коммуникация кешенiнiң бәсекелестiк қабiлетiн және аумағымыз арқылы өтетiн сауда легiнiң ұлғайтылуын қамтамасыз етуде жатыр. 
  Белгiлi бiр дәрежеде бұл сала бiршама дамыған, ал ұзақ мерзiмдiк келешекте жан-жақты өсу стратегиясына iлесуге тиiс, мұның өзi ұлттық рынокты жан-жақты жетiлдiруге және бiздiң көлiк және коммуникациялық қызметiмiзге ден қоятын жаңа рыноктар iздеуге саяды. Бұл стратегия автомобиль жасау, туризм, қызмет жүйесi, жол және күрделi құрылыс салаларын барған сайын дамыта беруге және отандық өнiмнiң өзiндiк құнындағы көлiк шығасысын кемiтуге жәрдемдесетiн болады. 

 Темір жол көлігі

  Аумағымыздың ауқымын және экономикамыздың шикiзаттық бағдарын ескерсек, Қазақстанда жүк тасымалының негiзгi көлемi темiр жол арқылы жүзеге асырылатын болады. Көлiктiң осы түрiнiң алдында тұрған стратегиялық мiндеттердi iске асыру үшiн басымдықтар ретiнде мыналарды атау керек:   
  - Халықаралық көлiк және сауда байланыстарын, сондай-ақ Трансазия магистралi бойынша транзиттiк жүк тасқынын қамтамасыз ететiн негiзгi темiр жол бағыттарын жаңарту;   
  - Достық стансасын дамыту мен Достық - Ақтоғай учаскесiн нығайтуды аяқтап, оның өткiзiм қабiлетiн жылына 10 млн. тонна жүк тасымалына дейiн жеткiзу;  
  - Жүк жинақталатын аудандарда көп модульды терминалдар ұйымдастыруға кiрiсу, сол арқылы көлiктiң сан түрлерiнiң технологиялық бірлiгiн қамтамасыз ететiн контейнерлiк және бумалық тасымалды қолдана бастау; 
  - Барлық көлiктiк-коммуникациялық монополияларды батыл қайта құрылымдауды жүзеге асыру, оларды бейiнi сәйкес келмейтiн кәсiпорындардан арылту.  

 Автомобиль жолдары және автокөлік

  - Автомобиль жолдарын шапшаң аралықтар құру арқылы халықаралық тасымалды қамтамасыз ететiн бағыттарда дамыту;   
  - Жекеменшiк автомагистральдар салу, қазiргi барларын жекешелендiру мен концессияға беру жөнiндегi жұмыстарды бастау. Оларға осы заманғы халықаралық талаптар деңгейiнде қызмет көрсетiлуiн қамтамасыз ету;  
  - Ауылдық жерлердегi автожолдардың желiсiн басымдық тәртiбiмен дамыту және ұзақ мерзiмдi келешекте олардың қатқыл табанды жолға көшiрiлуiне жету, автомагистральдар мен көпiр конструкцияларының өткiзiм қабiлетiн жақсарту.  

 Әуе көлігі

  - Авиацияда тәртiп орнату және ұшақтар паркiн лизинг пен жоғары сыныпты ұшақтардың белгiлi бiр көлемiн сатып алу есебiнен толықтыру;   
  - Әуежайларды қайта жаңартуды қолға алу, қызмет көрсету мен сервистi қамтамасыз ету деңгейiн халықаралық стандарттарға дейiн жеткiзу; 
  - Қазақстан арқылы өтетiн транзиттiк әуе желiлерiн дамыту мақсатында әуе қозғалысын басқару жүйесiн қайта ұйымдастыру. 

 Су көлігі

  - "Ақтау" айлағын қайта жаңарту және флотты "өзен - теңiз" түрiндегi кемелермен толықтыру үшiн шетел инвестицияларын тарту; 
  - Өзен пароходстволарының жұмысын, әсiресе, жүк және жолаушы тасымалындағы өзiндiк құны төмен кемелердi iске қосып, олардың жұмысын жандандыру. 

 Байланыс және телекоммуникациялар желілері

  Телекоммуникациялар нарықтық тетіктер қызметін ақпарат алуды кеңейту мен олардың берілуін жүзеге асыру арқылы қуаттап отырады. 
  Телефондар, факстар мен электрондық почта - осы заманғы бизнесті дамытудың өмірлік маңызды әрі объективті тұрғыдан қажетті шарты.   
  Ақпараттық технологиялар, оның басқа түрлерімен салыстырғанда, өз мәнісі жағынан неғұрлым "көпшіл" әрі икемді бола отырып, бизнесті, экспорттық қызметті дамытуға және экономиканы орталықсыздандыруға барынша жәрдемдеседі. Олар ұлттық экономикаларды шоғырландырады және аймақтың ауқымын кеңейте отырып, әлемдік экономикалық байланыстарды нығайтады.   
  Сонымен қатар телекоммуникациялар жаңа жұмыс орындарын бере отырып, ауылдық және қалалық аймақтардың арасындағы экономикалық көшi-қонды азайта отырып, әлеуметтiк салалардағы кереғарлықтар мен келеңсiз құбылыстарды азайтуға барынша жағдай жасай алады. Ақпараттық технологиялардың денсаулық сақтау мен бiлiм беру салалары үшiн, сондай-ақ айналадағы ортаны жақсарту үшiн маңызына баға жеткiсiз.   
  Баршаның пайдалануына ортақ әрi толығымен іске қосылған телекоммуникациялық жүйенiң келесi бiр жақсы жағы - жолдың ауырлығына, жекелеген аймақтардың алыстығына және жолаушы тасымалы бағасының қымбаттығына қарамастан, күллi жұртқа ақпарат алуға мүмкiндiк беретiн кепiлдiгiнде жатыр.  
  Бiздiң үкiметiмiз шалғайдағы әлсiз дамыған аудандарға, ең кемi, байланыс қызметiнiң ең төмен деңгейiн беретiн болады. Айталық, балалар мен жастарға арналған аймақтық оқыту бағдарламаларын таратып отырады. Мұның өзiндiк құны өте арзан, әрi алдағы уақытта едәуiр пайда келтiредi.   
  Бүгiнгi таңда Қазақстан Республикасының алдында, ең алдымен, болашақта әлемнiң дамыған елдерiнiң осындай инфрақұрылымдарымен бәсекелесуге қабiлеттi дербес тәуелсіз және тиiмдi телекоммуникациялық қызмет көрсету жүйесiн құру мiндетi тұр. 
  Қазақстан телекоммуникацияларының қазiргi жай-күйi басқа елдермен салыстырғанда өз желiлерiнiң жетерлiктей тығыздығына қарамастан, елеулi экономикалық проблемаға айналып отыр. 

7-ұзақ мерзімді басымдық:
Негізгі міндеттермен ғана шектелетін кәсіпқой мемлекет

Бастығы көп ел заңнан таядыСоломон

  Қазір мемлекеттік аппаратты қайта ұйымдастыру мен жетілдіру қолға алынды, алайда, бұл процеске неғұрлым қуатты қарқын беру қажет. Менiң биылғы жылдың басынан бері үкiметiмiз бен оның дербес құрамын түбегейлі реформалау стратегиясын iске асыруға кiрiсуiм де сондықтан. Үкiмет орталық және аймақтық деңгейлерде қысқартыла бастады және бұл процесс жалғаса бередi.  
  Бiздiң мiндет - Қазақстанда нарықтық экономика үшiн оңтайлы болатын мемлекеттiк қызмет пен басқару құрылымының осы заманғы, тиiмдi жүйесiн жасау, басым мақсаттарды iске асыруға қабiлеттi үкiмет құру; ұлттық мүдделердiң сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру.   
  Кеңестiк әмiршiлдiк экономика дәуiрiнде мемлекет бастан-аяқ бәрiн бақылауға тырысты. Соның салдарынан ол көптеген қайталанатын қызмет буындары көп ебедейсiз құрылымға айналды. Қалыпты дамыған елдерде кеңес мемлекетi бақылауына алуға әрекеттенген мiндеттердiң 80 процентi мемлекеттердiң функциясына жатпайды.  
  Кеңес Одағы ыдырағаннан кейiн мемлекеттiк құрылыс пен басқару мәселелерiн көп ретте жаңадан шешуге тура келдi. Ең алдымен бұл жаңа тәуелсiз мемлекеттiң өмiр сүруiнiң заңдық құқықтық негiзiн қамтамасыз етуге, әлеуметтiк саяси тұрақтылықты дәйектiлiкпен орнықтыруға қатысты болды.  
  Бүгiнгi күнi қоғамның және экономиканың күрделi жүйелiк қайта жаңғыруларын мемлекеттiк басқару жүйесiнiң өзiн жүйелi ету мәселесi күн тәртiбiне өткiр қойылып отыр. Әрине, бұған бiртiндеп, соның өзiнде мемлекеттiң функцияларын ұзақ мерзiмдi реформалаудың үйлестiрiлген, дәйектi жоспарын алдын ала әзiрлеген жағдайда ғана жетуге болады.   
  Үкiмет пен жергiлiктi өкiметтi түпкiлiктi қалыптастыруға мүмкiндiк беретiн жетi негiзгi стратегия принциптерi мынаған саяды: 
  1. Неғұрлым маңызды бiрнеше функцияларды ғана орындауға жұмылған ықшам әрi кәсiпқой Үкiмет.  
  2. Стратегиялар негiзiндегi iс-қимыл бағдарламалары бойынша атқарылатын жұмыс.  
  3. Нақтылы жолға қойылған ведомствоаралық үйлестіру. 
  4. Министрлердiң өкiлеттiктерi мен жауапкершiлiктерiн, олардың есептiлiгiн және олардың қызметiне стратегиялық бақылауды арттыру.  
  5. Министрлiктердiң iшiнде, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жекеше секторға қарай орталыққа тәуелдiлiктi жою. 
  6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес. 
  7. Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйелерiн жақсарту.  
  Табысқа жеткен үкiметтер, әдетте ықшам келедi әрi мемлекет қана атқара алатын ең басты бiрнеше функцияларға жұмылады. Әлбетте, оңтайлы үкiметтер аз санды басымдықтарға және осы мақсатқа жету жолындағы стратегияларды iске асыруға ұмтылады.  
  Yкiметтiң тиiмдiлiгi өзара байланысты үш факторға: оның құрылымдық ұйымына, стратегиялық үйлесiмдiлiгiне және кадрлар даярлығының дәрежесiне негiзделедi. Бiздiң таяу болашақтағы мiндетiмiз стратегиялық жоспарлау әдiстерiн меңгерген қабiлеттi әрi адал кадрлардан тұратын шағын, оңтайлы аппарат құру болады.  
  Әлеуметтiк экономикалық өмiрдегi дағдарысты құбылыстардың негiзгi себептерiнiң бiрi - министрлiктер мен ведомстволар арасында, аймақтар арасында үйлестiрудiң болмауында екенiн айтып жату артық. Нақтылы мiндеттердi шешу жолындағы жауапкершiлiк көлемiнiң бiр-бiрiне сәйкес келмеуi, функцияларды қайталау және жең ұшынан жалғасу сан түрлi кедергiлерге және бюрократиялық iшараздыққа, қағазбастылық пен ұжымдық жауапсыздыққа әкелiп соғады. Бүгiнгi мемлекеттiк басқарудың дiнi де, тiнi де осында жатыр.   
  Бұл проблеманың тамыры - стратегиялық жоспарлардың жоқтығында болып отыр.   
  Әрбiр министрлiктiң, ведомствоның әкiмшiлiктiң жұмысы, сайып келгенде аймақтық дамудың өзi мақсаты айқын, міндеттерi нақты жалпымемлекеттiк стратегияға бағындырылуға тиiс.   
  Мұның тың көзқарас пен жаңа әдiстеменi талап етерi даусыз. Стратегиялық жоспарлау, қаржылық бағдарламалау мен жобалық менеджмент таяу болашақтағы мемлекеттiк басқарудағы жаңарудың өзегiне айналуға тиiс.  
  Ведомствоаралық және аймақтараралық үйлестiру басым мақсаттарға жедел жетуге деген саяси ерiк-жiгердiң көрiнiсi ретiнде ауадай қажет. 
  Ведомстволардың стратегиялық мiндеттердi iске асыру жөнiндегi қызметi мен күш-қимылын бақылайтын бiртұтас билiк жүргiзушi үйлестiрушi орган құру қажет. 
  Мемлекеттiк үйлестiру жүйесi тиiмдi әрi қарымды болуға тиiс. Оның жұмысының нәтижелерi барлық есептi органдар үшiн ашық болуы қажет.  
  Министрлiктер мен ведомстволардағы бүгiнгi қалыптасқан ахуалға келетiн болсақ, жауапкершiлік деңгейi өкiлеттiлiк көлемiнен асып түсiп отыр. Өкiлеттiктер мен жауапкершiлiктер арасалмағының бiр жағына қарай ауытқуы басқару тиiмдiлiгiн күрт төмендетедi. Әлемдiк тәжiрибе мекеме басшысына iшкi басқару жөнiнен кен өкiлеттiк берудiң билiктi асыра пайдалану мүмкiндiгiнен келетiн залалдан гөрi әлдеқайда көп артықшылықтар беретiнiн дәлелдеп отыр.  
  Министр мен әкiм кең өкiлеттiктер иеленуге тиiс және солай болуы керек, алайда, олардың қызметi жоғары тұрған органдарға есептi болуы қажет әрi ұдайы жасалып отыратын тәптiштеушi бақылау емес, стратегиялық бақылауға алынуы керек.  
  Бiр қолға шоғырланған барынша кең өкiлеттiктер қабылданған мiндеттемелердiң орындалмай қалғаны үшiн барынша кең дербес жауапкершiлiктi көздейтiнi анық.  
  Менiң айтып өткенiмдей, әр министрлiк пен ведомство өзiне тән емес функциялардан арылуы керек, оларды мүмкiндiгiнше орталықтан аймақтарға қарай, мемлекеттен жекеше секторға қарай ойыстыру қажет. Сатылар мен аралық буындар аз болған сайын, өкiлеттiктердiң ара жiгi де айқын ашылады. 
  Билiктi орталықтан алудың және өкiлеттiктердi өздерi шұғылданатын объектілерге тiкелей қатысты неғұрлым төменгi деңгейлерге ойыстырудың қажеттiгi айдан-анық, сонда орталық және өзге мемлекеттiк органдар өзiнiң iс жүзiнде керектiгiн және пайдалылығын ұдайы дәлелдеуге мәжбүр болады. 
  Нарықтың көмегiмен бiз аймақтар арасында: тұрмыс жағдайы жоғары аймақ, таңдаулы аймақ принципi бойынша бәсекелестiктi туғызып, күшейте беруге тиiспiз. Сонда өндiргiш күштер неғұрлым қолайлы жағдай жасалған аймақтарға шоғырлануға тиiс.   
  Аймақтардың жарыстас болуы олардың, әсiресе, бюджет мәселелерiндегi дербестiгiне көбiрек сүйенуi керек, шамадан тыс орталықтандыру, мiне, осы тұста айқын көрiнедi.  
  Бет-жүзiне, лауазымына қарамай, сыбайлас жемқорлыққа қарсы ымырасыз күрес жүргiзу қажет. Басқару корпусы батыл тазаруға және жаңаруға тиiс.  
  Жаңа тұрпатты шенеунiк - өз ұлтының отаншыл әрi әдiл, iсiне адал және кәсiпқой бiлiктi қызметшiсi болуға тиiс. Мемлекеттiк қызметтiң беделiн биiк көтеру және қолдап отыру - бiздiң таяу жылдарда шешуге тиiс стратегиялық мiндетiмiз.  
  Күнi кешегi өткенiмiзден бойымызда қалған ескi ниет-пайымымыз, әсiресе, идеологиялық кертартпалығымыз, нарықтық шаруашылықтың жаңа жағдайында жұмыс iстеуге қабiлетсiздiгiмiз бен бiлместiгiмiз - әлеуметтiк-экономикалық даму жолындағы үлкен тосқауыл. Иә, алғашқы жалт еткен жағымды көрiнiстер бар. Алайда, тұтасынан алғанда, жаңа тұрпатты басқарушылар даярлау - таяу болашақтың кезек күттiрмес мiндетi. Басқаруға бiлек сыбана iс тындыруға әзiр, басым мақсаттар мен мiндеттерге жетуге қабiлеттi бiлiмдарлар келуге тиiс. 
  Кәсiпқойлық, отаншылдық, ұзақ мерзiмдi мiндеттер қоюға қабiлеттiлiк, оларды жаңа жағдайда шеше алатын бiлiмдiлiк пен жiгерлiлiк - кадрларды iрiктеу мен жоғарылатудың басты өлшемдерi. 
  Республикада кәсiпқой мемлекеттiк қызмет негiздерi қазiрдiң өзiнде қаланды. Алайда, әлi де көп iс тындыру керек.  
  Кадрларды басқарудың жалпымемлекеттiк жүйесiн құру қажет, онда оларды елiмiзде және сырт жерлерде нысаналы әрi тиiмдi даярлаудың, оларды қызмет бабында жоғарылатудың әдiлеттi тәртiбi, бiрыңғай ақпарат тетiгi, әлеуметтiк қорғау кепiлдiгi әрi басқарудың ең iргелi ресурсы - адамға деген сергек көзқарас қамтылуға тиiс.   
  Сонымен бiрге бұл мемлекеттiк жүйенiң бiлiмсiз, бiлiктiлiгi төмен қызметкерлердi ығыстыра алатын қабiлетi де болуы керек. Әр қызметкер iс жүзiнде өзiнiң пайдалы екенiн және керектiгiн ұдайы дәлелдеп отыруға тиiс.  

Күн тәртібінде: 1998 - 2000 жылдар

Бүгінгі бір күн ертеңгі екі күнге татидыФранклин

  Егер сiз ХХI жұзжылдықтың басына дейiн келесi үш жылға арналған қысқа мерзiмдi мiндеттерiмiздi белгiлеп, оларды орындай алмасақ, осы айтқанымыздың бәрiнiң де құрғақ қиял, жел сөз болып қалу қаупi бар. 
  Бiздiң көптеген азаматтарымызды дәл бүгiн алыс келешектiң онша алаңдатып отырмағаны аян, өйткенi қазiргi проблемалар еңсе жаздырмай тұр.  
  Адамдардың көпшiлiгi таяу уақытта аздап болса нақтылы нәтижелердi сезiнбейiнше, олардың ұзақ мерзiмдi мақсаттар мен жақсы деген уағдалардың өзiне сенiмсiздiкпен қарары анық. 
  Бiздiң стратегиялық жолымыздағы алғашқы қадамдар мен алғашқы нәтижелердi неғұрлым тереңiрек аңдау мен қадағалау мүмкiндiгi бар.  Солардың негiзiнде таңдап алған жолымыздың дұрыстығын терең пайымдайтын боламыз, мемлекетке деген сенiм артады, ортақтық және отандық сенiм беки түседi. Бiздiң азаматтарымыз парасатты. Бiрталай жылдардың iшiнде экономика сауығып қарқын алмайынша, барлық әлеуметтiк өткiр проблемаларды шеше алмайтындығымызды олар жақсы түсiнедi. 
  Таяудағы бiрнеше жылдың iшiнде ұзақ мерзiмдi басымдықтарды iске асыру және ұзақ мерзiмдi стратегияның шеңберiнде қысқа мерзiмдi нақтылы iс-қимыл жоспарларын орындау үшiн мемлекет ресурстарының шектеулi екенiн де олар түсiнедi. 
  Соған қарамастан, адамдар ғасырымыз аяқталғанға дейiн азды-көптi жақсылықтар күтуге де және оларды алуға да хақылы, сондықтан да мен осы тұста Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi стратегиялық даму жоспарының негiзiнде 1998 - 2000 жылдарға арналған неғұрлым маңызды мiндеттерге тоқталып кетемiн. 
  Басым мақсаттар былайша түзiлуге тиiс: 
  - iлгерi елдермен белсендi қарым-қатынас жасау, Қазақстанның энергетикалық секторына капитал тарту және елiмiздiң әскери доктринасын әзiрлеу арқылы-ұлттық қауiпсiздiктi нығайту; 
  - ауылдың неғұрлым өткiр проблемаларын шешу; 
  - кедейшiлiк пен жұмыссыздыққа қарсы күрес; 
  - iшкi саяси тұрақтылық пен қоғамның бiрлiгiн нығайту жолымен 
экономикалық өркендеуге жету; 
  - барлық әлеуметтiк-экономикалық реформаларды аяқтау, ең
алдымен бюджет саласындағы реформаларды аяқтау, соның нәтижесiнде зейнетақыларды, жалақыны және әлеуметтiк жердемақыларды толық көлемiнде уақтылы төлеу; 
  - қолайлы инвестициялық ахуал туғызу; 
  - Үкiмет пен мемлекеттiк қызмет реформаларын
жеделдету, сыбайлас жемқорлық пен қиянатқа қарсы күрестi күшейту. 

Ұлттық қауіпсіздік
2000 жылға қарай:

  - Қазақстанның төнiрегiнде қалыптасып келе жатқан стратегиялық тепе-тендiктi елiмiздiң геосаяси тұрғыдағы ұзақ мерзiмдi мүдделерiне сай келетiн тұрақтылықты мемлекеттiң сыртқы саяси институттары арқылы көтермелеу. 
  - Бiз Ресеймен және Қытаймен, Орталық Азиядағы көршiлерiмiзбен, ислам мемлекеттерiмен және Батыспен қарым-қатынастарымызды нығайтуда едәуiр алға жылжитын боламыз.   
  - Каспий шельфi мен Қарашығанақ кен орындарын игеруге АҚШ-тың, Ресейдiң, Қытайдың, Ұлыбританияның және басқа iлгерi мемлекеттердiң iрi компаниялары мен капиталы тартылды, ол алдыңғы қатарлы державалардың бiздiң елiмiздiң тәуелсiздiгiне деген мүдделiлiгiн күшейтедi. Ал мұның өзi әлемдiк рынокқа отын шығарып тұрудың тұрлаулылығын қамтамасыз етедi.   
  - Сыртқы саяси және барлау органдарының күш-жiгерi мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгi мен аумақтық тұтастығын қамтамасыз етуге жұмылдырылады.
  - Қазақстанның әскери доктринасы әзiрленедi, ол қалыптасқан жағдайға қарай әлсiн-әлi дәлденiп тұратын болады. 
  - Демографиялық стратегияны iске асыру қаражаттың жетiспеуi себептi негiзiнен, оның жоғарыда аталған шығасысыз элементтерiнен басталады. Дегенмен Үкiмет балаларды және көп балалы аналарды қолдауға арналған жәрдемақыларды одан әрi төлеп тұратын болады. 

 Ауыл проблемалары

  Ауылдың ең бiр елеулi проблемаларын шешуге келетiн болсақ, бiз 2000 жылға қарай: 
  - жергiлiктi әкiмшiлiктi нарықтық қатынастарға араласудан шеттететiн боламыз;
  - жеке меншiк пен тиесiлi бөлiстердi заттай айқын телитiн күмәндi жеке шаруашылықтарға жекешелендiру жүргiземiз; 
  - банкроттық тетiктерi арқылы ауыл экономикасын сауықтыратын боламыз;
  - ең алдымен фермерлер мен нағыз жеке шаруашылықтар үшiн кредиттердi арзандатамыз;  
  - Азия және Еуропа Қайта жаңарту және даму банктерi заемдарының, басқа ұйымдар мен тiлеуқор елдердiң көмегiнiң есебiнен ауылдағы шағын және орта кәсiпкерлiктi дамытамыз;  
  - 25-30 мың теңге көлемiнде кiшi кредиттер үлестiремiз. Үкiмет үш жыл iшiнде мал мен мүлiк сатып алуы үшiн, заңда тыйым салынбаған кез келген бизнеспен шұғылдануы үшiн, жан бағып, өздерiнiң iскерлiк дағдыларын ұштауы үшiн өте қиын жағдайда қалған кемiнде 150 мың ауыл адамына қажеттi осындай қаражатпен қамтамасыз етуге мiндеттi; 
  - тікелей отандық және шетел инвестицияларын тартатын боламыз; 
  - фермерлерге өнiмдерiн өткiзуге жәрдем көрсетемiз; 
  - сумен жабдықтау және ирригация проблемаларын шешетiн боламыз;  
  - барлық министрлiктер мен қорлар желi бойынша ауыл проблемаларының басымдықпен қаржыландырылуын қамтамасыз етемiз. 

 Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес

  Осы жылдардың iшiнде кедейшiлiк пе жұмыссыздыққа қарсы күрес стратегиясы:
  - кiшi кредиттер жүйесiн енгiзуге;
  - шағын және орта бизнестi дамытуға;    
  - еңбектi көп қажет ететiн салаларды басымдықпен дамытуға және бұларға шетел инвестициялары мен ұлттық капиталды белсенді тартуға; 
  - шарттар мен контракттар және бюджеттi сатып алулар кезiнде жұмыспен қамту проблемаларына қатаң тұрғыдан келуге; 
  - қоғамдық жұмыстарды, ең алдымен жол құрылысы мен орман отырғызуды дамытуға; 
  - жеке кәсiпкерлiктi дамыту жолындағы қажетсiз әкiмшiлiк кедергiлердiң бәрiн алып тастауға; 
  - қызмет көрсету саласын және әсiресе, туризмдi белсендi дамытуға негiзделедi.

 Экономикалық өсу 

  Өзiмiздiң осы бағыттағы ұзақ мерзiмді басымдықтарымызды iске асыру мақсатында келесi үш жылдың iшiнде: 
  - қатаң монетарлық саясат бұлжытпай жүргiзiледi; 
  - жекешелендiру аяқталатын болады;  
  - заң шығару жетiлдiрiлiп, жақсартыла түседi, мұның өзi елiмiздегi инвестициялық ахуалды барлық жерде бiрдей жақсарта түседi;  
  - шетел инвестицияларын тарту бұрынғыдан да белсендi жүргiзiлетiн болады, олардың көлемi мен нәтижелерi жайында халыққа егжей-тегжейлi ақпарат берiлiп тұруға тиiс. 
  Энергетикалық ресурстарға келетiн болсақ:   
  - Қазақстан КҚК құбыр арнасы құрылысын аяқтау және 2000 жылы оны iске қосу, ал 2004 жылы басқа құбыр арнасын - Қытай Халық Республикасына жеткiзу үшiн қолынан келгеннiң бәрiн iстейдi;  
  - Жерорта теңiзiне, Парсы шығанағына, Араб теңiзiне балама құбыр арналарын тартуды қаржыландыру мен салу мәселесiн пысықтайтын боламыз. Қазақстан өнеркәсiбi мен тұрғын үйлерге, сондай-ақ халықаралық рыноктарға отын жеткiзу үшiн газ құбыры арналары тартылады; 
  - Каспий шельфіндегі мұнай және газды барлау мен өндіру, Қарашығанақ газ конденсаты кен орнында газ конденсатын өндіру, тасымалдау және өңдеу жөніндегі келісімдерге қол қоямыз.   
  Инфрақұрылымды дамыту жоспарында мыналар қарастырылған:  
  - 2000 жылдың соңында "Достық" және "Ақтоғай" стансалары арасындағы темір жол инфрақұрылымын жақсарту, Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасында темір жол көлігінің қуаттарын ұлғайту; 
  - 1999 жылдың соңына қарай Ақтау қаласындағы теңіз айлағын қайта жаңартудың бірінші кезегін жүзеге асыру; 
  - 2000 жылдың соңына қарай Алматы - Ақмола - Бурабай жолын жаңғырту;
  - 2002 жылдың соңына қарай Семей қаласында Ертістегі көпір мен оның кірме жолдарының құрылысын аяқтау;    - 2000 жылы Ақмола қаласындағы әуежайды қайта жаңарту. 

Экономикалық және әлеуметтік реформалар
2000 жылға қарай:

  - Жалақы мен зейнетақы төлемеу деген болмайды - бұл өткен уақыт құбылысына айналады; 
  - Қоғамымыздың барынша мұқтаж топтары, соның ішінде 150 мың адам кіші кредиттердің көмегімен және 3,5 миллионнан аса адам (зейнеткерлерді қоса) әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі арқылы мемлекеттен көмек алады; 
  - Барлық өнімділігі төмен және шығынмен істейтін зауыттар банкроттық жосығынан өткізіледі; 
  - Ұзақ мерзімді басымдықтарымызды қолдауға бағытталған бюджет реформаларды батыл жүргіземіз, қолымыздағы қаражатымызға қарай өмір сүру принципін ұстанатын боламыз; 
  - Қазақстандықтар үшін салық төлеу үйреншікті іске, отаншылдық парызға айналады; 
  - Зейнетақы реформасын нысаналы түрде жүргізе беретін боламыз; 
  - Өз қаржы секторымыздың реформасын тәмамдап, құнды қағаздар нарығын іске "қосамыз".

Кәсіпқой Үкімет
2000 жылға қарай:

  - Үкімет пен мемлекеттік қызмет реформасы аяқталатын болады:
  - Біліктілігі саяз шенеуніктерден арылуға және мемлекеттік қызметшілер тарапынан жасалатын сыбайлас жемқорлық пен билікті асыра пайдалануға қарсы күреске бірінші кезекті мән беріледі.

 Үкіметке 1998 жылға 8 нақты тапсырма

Қол қусырып қарап отырсаңыз, түзу жолдың үстінде де табан астында қаласызГодфрей

  Мен өзіміздің ұзақ мерзімді басымдықтарымыз ішіндегі келесі үш жылдағы міндеттерімізді айқындап бердім, алайда сонымен қатар келесі жылдың өзінде шешуіміз қажет бірсыпыра міндеттер бар. Сондықтан да мен Үкіметке 1998 жылға мынадай 8 нақты тапсырма беремін: 
  1. Зейнетақыларды, жәрдемақыларды және бюджеттік ұйымдарда жалақыны толық және уақытылы төлеуді қамтамасыз ету.   
  2. Бір жыл ішінде кемінде аз қамсыздандырылған 30 мың азаматқа, бірінші кезекте ауылды жерлерде жұмыс орындарын құруға 3 жыл мерзімге 400 АҚШ долларына пара-пар сомада кіші кредиттер беру.   
  3. Үстіміздегі жылдан бастап шағын және орта бизнесті, фермер қожалықтарын дамытуға, жұмыс орындарын құруға кемінде 100 млн. АҚШ доллары сомасында кредиттердің берілуін қамтамасыз ету. 
  4. Мектептерді, ең алдымен ауылдық жерлердегі мектептерді компьютерлендірудің кең ауқымды бағдарламасын іске асыруға кірісу, бұл мақсатқа 1998 жылдың өзінде кемінде 22 млн. АҚШ долларын бөлу. 
  5. Шаруа және фермер қожалықтарына арналған кредиттердің кемінде 2,5 млрд. теңгеге арзандатылуын қамтамасыз ету. 
  6. Салауатты өмір салты жолындағы қоғамдық науқанды бастау.
  7. Осы мақсатқа кемінде 40 млн. АҚШ долларын бөле отырып, тұрғын үй құрылысы бағдарламасын іске асыруға кірісу. 1998 жылғы сәуірде осы бағдарламаны жүзеге асырудың принциптері мен одан күтілетін нәтижелер жайында жұртшылыққа баян ету. 
  8. Балалардың мектепке толық баруын қамтамасыз ету.

 Қорытынды

Күштімін деген сенімнің өзінде күш жатырБоуви