80-ші
жылдардың
екінші
жартысы мен
90-шы жылдардың
басындағы Қазақстан
Компартиясының
саяси дағдарысының
салдары-
Коммунистік
партияның
ыдырауы
Қазақстан
тарихының кеңестік
дәуірінде Қазақстан
Компартиясы қызметінің
алатын орны және
оның тарихын
саралау қажеттігі.
Қазақстан
комсомолы ұйымының
тарихы.
Республиканың
белгілі даму
кезеңдеріндегі
комсомол ұйымының
қызметі.
Мектептердегі
пионер ұйымы
және оның қызметі.
Қазақстандағы
мектептердегі
пионер ұйымы
және оның қызметі
80-ші жылдардың
екінші
жартысы мен
90-шы жылдардың
басындағы Қазақстан
Компартиясының
саяси дағдарысының
салдары-
Коммунистік
партияның
ыдырауы. 1985
жылдың сәуірінен
бастап КОКП, қоғамның
жетекші күші
есебінде «Қайта
құру» бағытын
қолға алды. «Қайта
құру» КСРО-ның
қоғамдық-саяси
және
экономикалық
өмірін түбегейлі
өзгертуге
тиіс болатын.
Нәтижесінде
жариялылыққа,
сөз бостандығына,
орталық пен
одақтық
республикалардың
өзара қарым-қатынасын
қайта қарауға,
Коммунистік
партияның
айтарлықтай
сынға ұшырауына,
саяси
жариялыққа, ең
соңында көппартиялық
жүйеге жол
ашып берді.
КОКП Кеңес
Одағының қозғаушы
және бағыттаушы
күші
беделінен
айырылды.
Коммунистік
партияның
банкротқа ұшырауы
алдымен оның қоғамды
экономикалық
тығырықтан
алып шыға
алмауынан көрінді.
Кеңестік
Қазақстан
Д.А.Қонаев
пен
М.С.Горбачев
Кеңестік
ақша
бірлігі-сом
(рубль)
Қазақстан
Коммунистік
партиясының
тарихы оның
іс-әрекеті
мен қызметіне
баға беруде
тек ақ пен қара
жағын ғана
назарда ұстағаны
болмаса, кеңес
дәуірінде өз
дәрежесінде
зерттелген
жоқ. Іс жүзінде
партия
тарихының
бірқатар өзекті
мәселелері қозғаусыз
қалып отырды.
Қайта құру
кезеңінде (1985-1991
жж.) ұжымдастыру,
ұлт мәселесі
көптеген еңбектерде
жарық көріп,
біздің
еліміздің өткеніне
шынайы көз
жеткізуге
деген қызығушылық
байқалды. Тәуелсіздік
алған алғашқы
жылдарда
партия қызметі
елдің
экономикалық және қоғамдық-саяси
қызметі
негізінде
зерттеле
бастады.
М.С.Горбачев.
Горбачев
Михаил Сергеевич (1931)
- Ресейдің
мемлекеттік қайраткері.
1990
ж. наурызда Кеңес
одағының
коммунистік
партиясының
бас хатшысы және
сәуір айында КСРО-ның
Президенті
болып
сайланды. Бас
хатшы ретінде
ол [КСРО]]-да
болған
фундаменталды өзгерістердің,
жариялық пен қайта
құрудың, Батыс
Еуропа мен
АҚШ
арасындағы
халықаралық қатынастардың
өзгеруінде
бастаушы
болды.
Горбачов Михаил
Сергеевич - КСРО-ның
алғашқы және
соңғы
президенті
(1990-1991), Нобель
сыйлығының
лауреаты (1990). Мәскеу
мемлекеттік
университетінің
заң
факультетін
(1955), Ставрополь
ауыл
шаруашылығы
институтын
(1967) бітірген. 1955-1966
жж. Ставрополь
қалалық және өлкелік
БЛКЖО
комитетінде қызмет
етті. 1966-1967 жж.
Ставрополь қалалық
партия
комитетінің
2-хатшысы, 1970
жылдан
1-хатшысы, 1978-1985 жж. КОКП
ОК-нің
хатшысы, 1980
жылдан саяси
бюро мүшесі,
1985-1991 жж. КОКП ОК-нің
Бас хатшысы,
1989-1990 жж. КСРО
Жоғарғы Кеңесінің
төрағасы
болды.1990 ж. 15
наурызда
халық
депутаттарының
кезектен тыс өткен
3-съезінде КСРО
Президенті
болып
сайланды. Оның
бүрынғы әміршіл-әкімшіл
жүйені сақтай
отырып,
елдегі қоғамдық
өмірді демократияландыруды
ұсынған
идеясының кеңестік
империя жағдайында
жүзеге асуы мүмкін
еместігін 1986
ж. Алматыдағы
Желтоқсан
көтерілісі
және одан
кейін орын алған
Тбилисидегі,
Бакудегі,
Вильнюстегі
оқиғалар көрсетіп
берді.
Горбачевті
биліктен
тайдырып, кеңестік
империяны қайта
нығайтуды көздеушілер
Тамыз
бүлігін ұйымдастырды.
Горбачевтің
кеңестік
республикалар
арасында жаңа
одақтық шарт
жасап, КСРО-ны қалай
сақтап қалуға,
КОКП-ны жаңа
жағдайға
бейімдеп
реформалауға
ұмтылған әрекеттері
сәтсіздікке ұшырады.
Тамыз бүлігінен
кейін Ресей
Федераңиясының
Президенті
Б.Ельциннің
Жарлығымен КОКП қызметі
шектелді. Беловеж
келісімі (1991
ж., 8 желтоқсан) КСРО-ның
ыдырағанын рәсімдеп
берді. Осыған
орай
Горбачев өз қызметінің
жойылғанын
ресми
жариялауға мәжбүр
болды. Бұрынғы КСРО қүрамында
болған
республикалар
Алматыда
Тәуелсіз
мемлекеттер
достастығын құрды (1991
ж., 21 желтоқсан).
Горбачев 1991
жылғы желтоқсаннан
бері Халықаралық
әлеуметтік-экономикалық
және саяси
зерттеулер қорының президенті.
1985
жылдың көктеміне
қарай елде
экономикалық
реформа жүргізу
қажеттігі айқын
сезілді.
М.Горбачевтің
билікке
келуімен
КСРО-да
реформалар
кезеңі басталды.
1985 жылы сәуірдегі
КОКП ОК
Пленумында
«Жеделдету»
және
«Жариялылық»
ұрандары көтерілді.
Жеделдету
экономиканы
дамыту қарқынын
жеделдетуді
көздеді, бұл өкіметтің
ел
экономикасындағы
проблемаларды
шешуге дәстүрлі
көзқарасын
білдіретін
еді. Жариялылық
дегеніміз —
жоғары
сатыдағы
басшыларды
сынауға рұқсат
беруден
басталып,
тарихи санаға
еркіндік әперіп,
сөз бостандығына
алып келді.
Жариялылық
ресми емес ұйымдардың
ашық бой көрсетуіне
көмектесті.
Коммунистік
партия қоғамның
ресми
пікірін
білдіруші рөлінен
айырылды.
Партия көзқарасына
келіспеушілік
білдіруге
жол ашылды. Нәтижесінде
партияның өз
ішінде бөліну,
ыдырау байқала
бастады.
КСРО-ның
ыдырауы
алдындағы
кезі
1980
жылдардың соңына
қарай КСРО-да
өндіріс қарқыны
баяулап, халықтың
тұрмыс деңгейі
нашарлады, әр
түрлі аймақтарда
ұлтаралық жанжалдар
орын алып,
республикалар
арасындағы
байланыс
жойылды.
Коммунистік
партияның дағдарысы
қатардағы
коммунистердің
болып жатқан өзгерістерге
түсінбеушілігінен
басталды.
Партия дағдарысы,
ең алдымен, дүниетаным
дағдарысы. Қазақстандағы
партия ұйымдарының
мүшелері
партиядан шығып,
оның қатары
сирей
бастады.
Коммунистік
партияны нығайту
мақсатында 1990
жылғы наурыз
Пленумы
шешімдеріне
сәйкес есеп
беру-сайлау
жиналыстары өткізілді,
конференциялар
мен
жиналыстарды
жаңаша өткізу
қолға алынды,
белсенділерден
жұмысшы
топтары мен
комиссиялары
құрылды,
коммунистер
мен еңбекшілер
арасында
сауалнама жүргізілді,
көбіне
партия
комитеттерінің
хатшылары
тура жиналыс үстінде
сайлана
бастады.
1991
жылғы көктемнен
бастап КОКП
ОК-і саяси
білім беретін
оқу орындары
мен ғылыми жүйені
реформалауға
кірісті. Осы
арқылы
партия өз қызметін
жаңғыртып, қоғамның
дамуына ғылыми
болжам
жасауды жүзеге
асыруға, кадр
саясатын
жетілдіруге
тырысты. Алайда
уақыт өтіп
кеткен еді, көпшілік
жерде шығынды
азайту үшін
парткабинеттер
мен қоғамдық
саяси орталықтар
асығыс
жабыла
бастады, өйткені
көптеген үгітшілер
жергілікті
жерлерде
адамдардың
нарықтық
экономика,
партияның әлеуметтік
саясаты
турасындағы
сұрақтарына
жауап бере
алмайтын.
1991
жылдың көктеміне
қарай КОКП
бірыңғай
партия емес,
атауынан басқа
ортақ ештеңесі
жоқ ұйымдар
тобына
айналды. Қазақстан
партия ұйымдары
да тереңдей түскен
экономикалық
дағдарыс жағдайында
республика мүддесін
қорғау
саясатын ұстанды.
Компартияны
барлық
жерде-ақ
экономиканы
басқарудан ығыстыруға
айналды. Енді
компартия өзге
саяси ұйымдар
сияқты
сайлау
округтерінде
халықпен жұмыс
істеудің
тиімділігін
арттыруға
тиіс болды. Бұл
қалыптасқан
көппартиялық
жүйеде
партияның жұмыс
стилі мен әдістерін
өзгертуді
талап етті.
Компартияның
ішіндегі
кейбір
кертартпа күштер
Орталыққа ел
билігіндегі
тоталитарлық
күшін қайтаруға
тырысты. 1991
жылы тамыз
айында
мемлекеттік төңкеріс
әрекеті
жасалды.
Радио және
теледидар арқылы
вице-президент
Г.Янаев
М.Горбачевтің
«денсаулығының
нашарлауына
байланысты»
КСРО-дағы
барлық билік
6 айға ТЖМК (Төтенше
жағдай жөніндегі
мемлекеттік
комитет) қолына
көшкендігін
мәлімдеді.
Қазақ
КСР
Президенті
Н.Назарбаев 1991
жылы 19 тамыз күні
Қазақстан
халқына
арналған сөзінде
Қазақстан
аумағына төтенше
жағдай
енгізілмейтіндігі,
Қазақ КСР
Конституциясы
және мемлекеттік
егемендік
туралы Мәлімдемеге
сәйкес барлық
билік кеңес
органдарының
қолына өтетіндігі
жайлы мәлімдеді.
Компартияның
күш жұмсау әдісі
арқылы барлық
билікті өз қолына
қайта алу әрекеті
оның қоғам
алдындағы
беделінен
біржолата
айырды.
Республикадағы
тұрақтылықты
қамтамасыз
ету мақсатыңда
Қазақ КСР
Президенті
Н.Назарбаев 1991
жылы 22
тамызда саяси
партиялардың,
өзге де қоғамдық
ұйымдар мен
прокуратура,
мемлекеттік қауіпсіздік,
ішкі істер,
заң,
мемлекеттік
арбитраж, сот
және кеден
органдарындағы
қоғамдық қозғалыстардың
әрекетіне
тыйым салған
Жарлық шығарды.
Мемлекеттік
органдарды
партиядан бөлектеу
ісі саяси күштердің
құқық қорғау
және әділ сот
оргаңдарына әсер
етуіне жол
бермеу мақсатын
көздеді.
1991
жылы 24 тамыз күні
КОКП ОК-нің
Саяси
бюросына
Н.Назарбаевтан
оның құрамынан
шығатындығы
жөніндегі мәлімдемесі
түсті. 1991 жылы 25
тамызда «Қазақ
КСР аумағындағы
КОКП мүлкі
туралы»
Жарлық жарық
көріп, ол
бойынша
республика
аумағындағы
барлық КОКП мүлкі
мемлекет
меншігі деп
жарияланды. 28
тамыз күні ҚКП
ОК-нің V Пленумы
шақырылып,
онда КОКП-ның
қазіргі жағдайы
талқыланды.
Кезектен тыс
партия
съезін шақыруға
шешім қабылданып,
оны
даярлайтын ұйымдастыру
комитеті құрылды,
ҚКП ОК-нің қызметі
тоқтатылды.
1991
жылы 7 қыркүйекте
ҚКП төтенше XVIII съезі
ашылып, 591 адам
делегат
болып келді.
Күн тәртібінде
елдегі және
КОКП-дегі
саяси жағдайға
байланысты Қазақстан
компартиясының
мәселесі қаралды.
Съезд 760 мың
адам мүше
болып
табылатын Қазақстан
коммунистік
партиясы
КОКП құрамынан
шығып, жеке
саяси ұйым
болатындығы
жөнінде қаулы
қабылдады. Ұзақ
дау-таластан
кейін оны
Социалистік
партия деп өзгерту
туралы шешім
шығарылды.
1991 жылдың қыркүйегінде
өткен
кезектен тыс
съезінде ҚКП
Социалистік
партия болып
аталды. Партияның
қатардағы мүшелері
өздерінің қалауымен
қайта
тіркеуден өтті.
Партия мүшелерінің
қалған бір бөлігі
съезд өткеннен
соң ҚКП-ны қайта
қүру үшін бас
біріктірді. 1994
жылдың ақпан
айында ҚКП ҚР
Әділет
министрлігінде
арнайы
тіркеуден өтті.
ҚКП ОК-нің
бірінші
хатшыларының
қызмет атқарған
жылдарының
кестесі.
1937
ж., маусым — 1938
ж., шілде |
Л.И.Мирзоян |
1938 ж., шілде —
1945 ж., шілде |
Н.А.Скворцов |
1945 ж., шілде —
1946 ж., маусым |
Г.А.Борков |
1946 ж., маусым — 1954 ж., ақпан |
Ж.Шаяхметов |
1954 ж., ақпан — 1955 ж., тамыз |
П.К.Пономаренко |
1955 ж., тамыз — 1956 ж., наурыз |
Л.И.Брежнев |
1956
ж., наурыз — 1957 ж., желтоқсан |
И.Д.Яковлев |
1957 ж., желтоқсан — 1960 ж., қаңтар |
Н.И.Беляев |
1960
ж., каңтар — 1962 ж., желтоқсан |
Д.А.Қонаев
|
1962
ж., қаңтар
— 1964 ж., желтоқсан |
И.Ю.Юсупов |
1964 ж., желтоқсан — 1986 ж., желтоқсан |
Д.А.Қонаев |
1986 ж., желтоқсан — 1989 ж., маусым |
Г.В.Колбин |
1989
ж., маусым — 1991 ж., қыркүйек |
Н.Ә.Назарбаев |
ҚКП (ҚАЗАҚСТАН КОММУНИСТІК ПАРТИЯСЫ) СЪЕЗДЕРІ
5-12 маусым, 1937 ж. |
ҚКПI съезі |
3-14 шілде, 1938 ж. |
ҚКПII съезі |
10-18 наурыз, 1940 ж. |
ҚКПIII съезі |
25 ақпан -1 наурыз, 1949 ж. |
ҚКПIV съезі |
15-18 желтоқсан, 1951 ж. |
ҚКП V съезі |
20-24 қыркүйек, 1952 ж. |
ҚКП VI съёзі |
16-18 тамыз, 1954 ж. |
ҚКП VII съезі |
24-27 маусым, 1956 ж. |
ҚКП VIII съезі |
14-15 қаңтар, 1959 ж. |
ҚКП IX съезі |
10-12 наурыз, 1960 ж. |
ҚКП X съезі |
27-29 қыркүйек, 1961 ж. |
ҚКП XI съезі |
10-12 наурыз, 1966 ж. |
ҚКП XII съезі |
24-26 ақпан, 1971 ж. |
ҚКП XIII съезі |
4-6 ақпан, 1976 ж. |
ҚКП XIV съезі |
4-6 ақпан, 1981 ж. |
ҚКП XV съезі |
ақпан, 1986 ж. |
ҚКП XVI съезі |
7-9
маусым—I кезең 21-22 желтоқсан — II кезең |
|
ҚКП XVII съезі |
|
7 кыркүйек, 1991 ж. |
ҚКП XVIII съезі |
Қайта құру
(1985-1991 жж.)
|
Экономикалық өзгерістер |
Саяси
өзгерістер |
1985-
1986 |
КСРО-ның әлеуметтік-экономикалык
дамуын
жеделдетуге
бағыт алу,
машина
жасау өндірісі
1,7 есе
жылдамдықпен
дамуға тиіс. |
Негізгі ұрандары:
социализм көбірек
болсын,
салауатты өмір
саясаты үшін
күрес,
Алматыдағы 1986
жылғы Желтоқсан
көтерілісі. |
1987 ж. |
Мемлекеттік
кәсіпорындардың
дербестігін
кеңейту
(«Мемлекеттік
кәсіпорын
туралы» |
Негізгі ұрандары: «Демократия-ландыру», «жариялылық». Өнеркәсіпте және қоғамдық өмірдегі кемшіліктерді сынау. Экологиялық қозғалыстың өрлеуі. |
|
Заң), жеке меншік сектордың әрекет аясын кеңейту («Жеке кәсіпкерлік қызмет туралы» Заң). Шаруашылық есеп пен өзін-өзі қаржыландыру қағидаларын енгізу. |
|
1988 ж. |
Орталықтан басқаруды сақтай отырып, әкімшілік әдістер-ден экономикалық әдістерге көшу. |
XIX партия конференциясында: саяси реформаларға бағыт алу; жергілікті партия органдарының басшыларын балама түрде сайлау; өкілеттік биліктің қос дөңгелегі жүйесін құру туралы; халық депутаттарының съезі және Жоғарғы Кеңес; қоғамдық ұйымдардың рөлін көтеру туралы айтылды. |
1989 ж. |
Тауар тапшылығның артуы, кәсіпорындардың тікелей айырбасқа көшуі, экономикадағы дағдарыстың арта түсуі. |
КСРО халық депуттарының тұңғыш сайлауы мен съездері. Бұқараның саяси белсенділігінің артуы; Қарағанды шахтерлерінің ереуілі; Жалпы респуб-ликалык тәуелсіз «Невада—Семей» ұйымының кұрылуы; ұлттық мәдени орталықтардың құрылуы; кәсіподак қозғалысының өрлеуі; 1989 жылғы 22 қыркүйектегі «Тілдер туралы» Заң. |
1990 ж. |
Рынокке өту бағдары: өту жүйелерін талқылау. «Қазақ КСР-дегі меншік туралы» Заң. Қазақ КСР сыртқы экономикалық қызметінің негізгі қағидалары, «Қазақ КСР-дегі еркін экономикалық аймақтары ту-ралы». |
Сәуір 1990 жыл — Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президент қызметін бекітті. Саяси партиялардың құрылуы. 25 қазан 1990 ж. — Қазақ КСР мемлекеттік егемендігі туралы Мәлімдеме. Республикалардың тең құкықты және тәуелсіз болуы туралы Жаңа Одактық келісімнің талқылануы. |
1991 ж. |
«Мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды одақтық бағыныштылықтан Қазақ КСР үкіметінің басқаруына өткізу туралы», «Алтын және алмаз қорын құру туралы», «Қазақ КСР-нің сыртқы экономикалық дербестігін қамтамасыз ету туралы» Жарлықтары. |
1991 ж.
тамыз бүлігі.
29 тамыз 1991 ж. —
Семей
ядролық сынақ алаңының
жабылуы. 1
желтоқсан 1991 ж.- Қазақстан
Республикасы
Президентінің
баламалық
негізде
сайлануы. 10 желтоқсан
1991 ж. — Қазақ
КСР-і Қазақстан
Республикасы
атанды. 16 желтоқсан
1991 ж. — «Қазақстан
Республикасының
мемлекеттік
тәуелсіздігі
туралы» Заңның
қабылдануы. |
Қазақстан
комсомол ұйымының
тарихы. Республиканың
белгілі даму
кезеңдеріндегі
комсомол ұйымының
қызметі. РСДР(б)П-ның
1917 жылдың
тамызында
Петроградта өткен
VI съезінде жұмысшы
жастардың
коммунистік ұйымын
құру мәселесі
қаралды. Ал Қазақстан
аумағында бұл
әрекет
азамат соғысы
мен шетел
интервенциясы
жылдарында басталған
болатын. 1918
жылы алғашқы
комсомол ұясы
дүниеге
келді.
Комсомолды ұйымдастырушылар
Б.Атуев,
Х.Чурин, Қ.Сахыбалиев,
Ғ.Сұлтанов,
Е.Сереченко,
М.Кұжбанов,
Н.Оперштейн,
М.Шығаев, т.б.
болды.
1918
жылдың 29 қазанында
Мәскеуде Жұмысшы
және шаруа
жастарының I Бүкілресейлік
съезі ашылды.
Комсомол
тарихы осы
кезден
басталады.
Комсомол
ұйымының
негізіне төмендегі
қағидалар
жатқызылды:
1) Одақ Ресей коммунистік партиясымен тығыз байланыста;
2) Коммунизм идеяларын насихаттауда, сондай-ақ Жұмысшы мен шаруа жастарын Кеңестік Ресейдің іргетасын бекітуде белсенділік көрсетуге үндеу;
3) Одақ өзін РК(б)П жетекшілігіндегі дербес ұйым деп есептейді. Қазақстандағы алғашқы комсомол ұйымдары бірінші кезекте темір жол желісі бойындағы поселкелерде құрылды. Елде азамат соғысы жүріп жатты. Өз ықпалын күшейте түсу үшін Кеңес өкіметі жақтастары қатарын көбейтуге ұмтылды. Бұл жолда оған Қызыл Армияның партия ұялары мен саяси бөлімдері көмек көрсетті.
Жергілікті
партия
органдары жаңа
құрылған
комсомол ұяларының
қызметін бағыттап
отырды. Бұл ұялар құрамына
орташа 3-тен 10
адамға дейін
кірді.
Негізгі өзегі
майдангерлер
мен жұмысшы
жастар болды.
Болыстық және
уездік
комсомол
оргаңдарының
басшылары өз
міндеттерін
негізгі жұмыстан қол үзбей,
кешке және
демалыс күндері
атқарды. 1918—1919 жылдары комсомолдың қоғамдық жұмысы әрбір әкімшілік
аудандағы
жастарға
комсомолдың әсерін
таратуға бағытталды.
Жастармен жұмыс
жасаудың бір
түрі — қазіргі
кезең жағдайы,
майдандағы оқиғалар,
халықаралық
оқиғалар туралы
саяси әңгіме
өткізу болды.
Әңгімелесуге
уездік
партия
комитетінен
баяндамашылар
шақырылды,
кейде
Орынбордан
баяндамашы
келген кез де
болды.
Комсомол жұмысының
көп таралған
бір түрі
клубтарда көркемөнерпаздар
ұжымын құру
еді. Бұл ұжымдар
пьесалар қойып,
концерттер ұйымдастырды.
Ғани
Мұратбаев
Ғани Мұратбаев (3.06. 1902, Қазалы
ауданы – 15.04. 1925, Мәскеу)
– Орталық
Азия мен Қазақстан
жастар қозғалысын
ұйымдастырушылардың
бірі, БЛКЖО
мен
Коммунистік
Жастар
Интернационалының
қайраткері. Қазалыдағы
орыс – қазақ
мектебін, жоғары
бастауыш
училищесін (1910
– 18),
Ташкенттегі
орта білім
беретін қазақ-қырғыз
педагогикалық
училищесі
жанындағы
ауылдық
мектептер үшін
нұсқаушы-лекторлар
курсын (1919 -20),
Ташкенттегі
мемлекеттік үлгі-тәжірибелік
мектебін және
Орта Азия
мемлекеттік
университетінің
қоғамдық ғылымдар
факультетін
(1920 – 21) бітірген.
1919 жылы Коммунистік
Жастар ұйымына
мүше болып қабылданып,
бірер жыл қалалық,
уездік
комитетте жұмыс
істеді.
Жетісу
облысында мұғалімдер
даярлайтын
курстар ұйымдастырды,
Жетісу
облысы және
Ташкент,
Самарқан, Верный қалалары
комсомол ұйымдарының
негізін қалауға
атсалысты.
Ташкенттегі
жетім
балаларды
интернатқа,
балалар үйіне
орналастыруға
белсене
кірісіп, олар
үшін ұйымдастырылған
интернаттың
директоры
болды. 1920 жылы Түркістан
комсомолының
3-съезінде ОК
мүшелігіне
сайланып, қазақ-қырғыз
жастары
бюросын басқарды.
1921 жылы
алдымен
Самарқан өлкелік
комсомол
комитетінің,
кейін Түркістан
Республикасы
комсомол ұйымы
ОК-нің
бірінші
хатшысы
болып
сайланды. Ол
осы уақытта
Ташкентте «Жас
алаш»
газетін ұйымдастырып,
оның тұңғыш
редакторы
болды. Қазақстан
комсомолының
құрылуын
жариялаған 1-өлкелік
съезді (1921 жылы 7
– 13 шілде) өткізуге
тікелей
басшылық
жасады. 1922 – 24
жылдары
РКЖО-ның
5-съезінде
Ресей
Коммунистік
Жастар одағы
ОК-нің мүшесі,
Коммунистік
Жастар одағы
ОК Орта Азия
бюросының алғашқы
төрағасы
болып
сайланды. 1924 – 25
жылдары
Ресей Лениншіл
Коммунистік
Жастар одағы
ОК-нің бюро мүшесі,
Коммунистік
Жастар
Интернационалы
атқару
комитетінің
Шығыс елдері
жастары
арасындағы жұмыс
бөлімінің меңгерушісі
болды. Ол
Коммунистік
Жастар
Интернационалының
3 –
4-конгрестерінің,
Коминтерннің
4-конгресінің
делегаты
болып
сайланды. Өкпе
ауруынан қайтыс
болып, Мәскеудегі
«Ваганьков» қорымына
жерленді. Мұратбаев
Хорезм
республикасының
Еңбек Қызыл
Ту орденімен
марапатталған.
Қазалы қаласында
мемориалдық
мұражайы
ашылды.
«Біздің Ғани»
атты көркем
фильм,
«Осындай қысқа
ғұмыр» атты
деректі
фильм түсірілді.
Түркістан
жастарының
аса көрнекті ұйымдастырушысы
Ғани Мұратбаев
есімі
комсомол
тарихында мәңгі
қалды. Кеңес өкіметін
орнату
кезінде Ғани Қазалы
депутаттар
кеңесінің жұмысына
белсене қатысқан.
1920 жылы ол Түркістан
комсомолының
съезі жұмысына
қатысып, ОК мүшелігіне
сайланды. Ол қазақ
жастарымен жұмыс
жүргізу бөлімінің
бастығы
болып
бекітіледі. 1922
жылдан
бастап ол Түркістан
Орталық атқару
комитетінің
мүшелігіне және
РК(б)П ОК
Ортаазиялық
бюросының мүшелігіне
сайланады.
Ғ.Мұратбаев
«Жас алаш»
жастар газетін
алғаш шығарушылардың
бірі. Кейін
ол газет «Жас
қайрат»
деген атпен
шықты. 1922 жылдың
қыркүйегінен
Ғ.Мұратбаев
осы
мерзімдік
басылымдардың
редакторы
болды. Ұзамай
Ғани РЛКЖО
(Ресей
Лениншіл
коммунистік
жастар одағы)
ОК-нің және
КЖИ
(Коммунистік
жастар
интернационалы)
атқару
комитетінің
мүшелігіне
сайланды.
Алайда өкпе
ауруы
жалынды
жастың өмірін
ерте қиды. 1925
жылы 15 сәуірде
ол қайтыс болғанда,
«Правда»
газеті
мынадай қазанама
жариялаған:
«...Мұратбаев
жолдас Одақтағы
аса көрнекті қызметкер,
Кеңестік Шығыстағы
революцияшыл
жастардың
аса талапты өкілі
еді. ...Мұратбаев
жолдас ірі
масштабтағы
комсомол қызметкері.
КЖИ-де ол Шығыс
бөлімін басқарды.
Алайда 1924
жылдың күзінде
басталған
ауру оны
бізден және
комсомол жұмысынан
алып кетті...»
(РЛКЖО Орталық
Комитеті.
«Правда», 1925, 17 сәуір).
1920
жылдың
ортасында Қазақстанда
және оның көптеген
облыстарында
уездік,
губерниялық
комсомол ұялары
құрыла
бастады.
Бастауыш
комсомол ұйымдары
жұмысының
одан әрі
жандана түсуіне
РКЖО III съезінің
әсері мол
болды. 1920 жылдың
қазан айында өткен
бұл жастар
съезінде
В.И.Ленин
«Жастар одағының
міндеттері»
туралы
баяндама
жасады.
1921 жылдың 7—13
шілдесінде
РКЖО- ның I Бүкілқырғыздық
(Қазақстандық)
облыстық
съезі өтті. Съезге
Жетісу мен
Сырдария
облыстарын қоспағанда,
одақтың 20 960 мүшесінен
194 адам
делегат
болып қатысты.
Оның 20 шақтысы
қазақ
жастары
болды. Осы
съезден
кейін
комсомол ұйымдары
Коммунистік
партияға бағынышты
бірыңғай жүйе
болып құрылды.
Партия
тапсырмасын
орындай
отырып, комсомол
саяси ағарту,
жетім балаларға
қамқорлық
жасау және
дінге қарсы
насихатпен
айналысты. Бұл
шаралардың бәрі,
негізінен,
уездік
орталықтарда
өткізілді.
Комсомолдар
қираған
шаруашылықты
қалпына
келтіру үшін
сенбіліктер
мен
жексенбіліктер
ұйымдастыруға
мұрындық
болды. Қалалардағы
комсомол ұйымдары
жақын жатқан
ауылдарды қамқорлыққа
алып, айына 2-3
рет демалыс күндері
сонда барып,
пьесалар қойды,
көркемөнерпаздар
кешін өткізді,
газеттер мен
журналдар оқуды
ұйымдастырып,
саяси әңгімелер
өткізді. 1921
жылы Түркістандағы
комсомол
обкомында батырақ
жастарды қорғайтын
экономикалық
бөлімдер
ашылды. Бұл бөлім
байлар мен
малайлар
арасында еңбек
келісімшартын
жасау жұмысын
жүргізді.
Келісімшарт
жергілікті
кеңесте
тіркеліп, заңды
күш берілді.
Бай
келісімнің күшін
енді біржақты
бұзып,
малайын жұмыстан
шығара
алмады.
Малай,
керісінше, бүкіл
саяси құқықтарға
ие болды. Бай,
молда,
дворяндар, бұрынғы
ақгвардияшылар
сайлау құқығынан
айырылды. Бұл
— ЖЭС кезі
еді.
XX ғасырдың
20-жылдарының
басындағы күрделі
бір мәселе мүшелік
жарна жинау
еді. Мүшелік
жарна ақшалай
емес, астықпен
жиналды. Ақша
құнсызданып, өз
бағасын жойған
еді.
Комсомолдардың
көпшілігі
жас болғандықтан,
ата-анасының қол
астында
болатын.
Жарна төлеу көптеген
отбасында
жанжал
тудырып
жатты.
Жұмыс
кеңінен жүргізілгеніне
қарамастан,
1921—1922 жылдары Қазақстанның
барлық
болыстарында
комсомол
комитеті болған
жоқ, кейде
екі, одан да көп
болыстықтарда
бір аудандық
бюро қүрылды.
Комсомол қатарындағы
жергілікті ұлт
өкілдерінің
саны
мардымсыз,
жергілікті
жерлерде қызмет
істейтін
кадрлар
жеткіліксіз
болды.
Аудандық және
уездік
комитет қызметкерлері
жалақы
алмады, тек қана
жарнаға
жиналған
астықтан өздеріне
тамаққа қалдырып
отырды.
1937
жылы құрамында
136 мыңнан
астам ұл мен қыздары
бар Қазақстан
өлкелік
комсомол ұйымы
Қазақстан
лениншіл
коммунистік
жастар одағы болып
қайта құрылды.
Комсомол өкілдері
бірінші
ретте
ауыл-село
жастарын комсомол
қатарына
тартуға, ФЗО ұйымдастыруға,
екпінді құрылыстарға
жастарды көбірек
жіберуге күш
салды.
Комсомол
республикалық,
одақтық деңгейдегі
социалистік
жарыстарға
жер-жердегі
жастарды көбірек
тарту мақсатында
комсомол
жастар
бригадаларын
ұйымдастырды.
Комсомол қызметіне
елдің қоғамдық-саяси,
мәдени өмірін
біршама
жетік
білетін, тәжірибелі
жас мамандар
тартылды.
Республика
комсомолы
Орталық
комитетінің құрамында
оқушы жастар
мен жұмысшы
жастар,
пионерлер
арасында жұмыс
жүргізу, тағы
да басқа бөлімдер
болды. 1970—1980
жылдары
комсомол өзінің
жастарға ықпалын
жоғалта
бастады.
Қайта
құру
жылдарында
(1985—1991 жж.)
комсомолға қарсы
заңсыз
жастар ұйымдары
(байкерлер,
рокерлер, металлистер,
т.б.) құрыла
бастады.
Студент
жастардың жұмысшы
және ауыл
жастарынан бөлектенуі
күшейе түсті.
Комсомол
бірте-бірте өз
идеяларын жүзеге
асырудан қалып,
партия
курсын жүргізуші
және негізгі
атқарушысы
да болды.
Пионер
ұйымы
Ұйымның
нышаны-керней
Пионер
анты
Қазақстандағы
мектептердегі
пионер ұйымы
және оның қызметі.
Коммунистік
балалар ұйымы
өз қарамағына
Кеңестер Одағының
барлық
мектеп оқушыларын
қамтитын көпшілік
саяси ұйым
есебінде
тарих
сахнасына шықты.
Партияның
тапсыруы
бойынша
балалар
коммунистік ұйымын
құрумен
комсомол
айналысты. 1922
жылдың 19
мамырында өткен
комсомолдың II Бүкілресейлік
конференциясында
елдің барлық қалалары
мен
селоларында
пионер
отрядтарын ұйымдастыру
туралы қаулы қабылданды.
1922 жылдың
желтоқсанында
өткен
комсомолдың V
съезінде
жекелеген
пионер
отрядтары
бір ұйымға
топтастырылып,
алғашқыда
«Спартак» атын
иемденді. Қазақстанда
мұндай
отрядтар алғаш
Петропавлда,
Перовскіде ұйымдастырылды.
1923 жылдың
тамыз айында
РКЖО ОК-нің
Бюросы
«Спартак»
атындағы жас
пионерлердің
балалар
коммунистік
топтарының ұйымдық
Жарғысын
бекітті. Ұйымдық
Жарғы
пионерге қабылдау
тәртібі мен
ережесін,
отряд, звено
секілді ұйымдық
түрлерін,
сыртқы
белгілерін,
сондай-ақ
пионерлердің
заңы мен дәстүрін,
жас мөлшерін
(9-дан 14-ке дейін)
белгіледі.
Балалар коммунистік
ұйымы болашақ
тағы Кеңес
елі
азаматтарының
мектеп
жасынан
бастап тәртіпті,
тәрбиелі, еңбексүйгіш,
саналы, мәдениетті
болып өсуі бағытындағы
партия мен
комсомол ұйымдары
ісіне өз
тарапынан ұйытқы
бола білді.
Пионер
ұйымы мүшелері
Кеңестік
пионерлер
Пионер
ұйымының
атрибуты
Пионер
отрядтары, ең
алдымен,
олардың
ата-аналары жұмыс
істейтін өндіріс
орындары мен
мекемелерде құрыла
бастады. Ал 1923
жылдан
бастап ол
мектептерде
жалғасты.
РКЖО ОК-нің 1924
жылдың 23 қаңтарында
өткен
кезектен тыс
пленумында
«Спартак» атындағы
жас
пионерлердің
балалар
коммунистік
топтары Ленин
атындағы жас
пионерлердің
балалар коммунистік
топтары болып
аталуы жөнінде
қаулы қабылданды.
Пионер
ұйымдарының
жұмысы жас ұрпақты
коммунизм
ісіне
берілгендік
рухта тәрбиелеуге,
Отанды сүюге,
өзге ұлт-ұлыстарды
құрмет тұтуға
бағытталды. 1925
жылдың қаңтар
айында
Орынборда
«Пионер»
журналының
алғашқы саны
жарық көрді.
1926
жылы
республиканың
барлық
мектептерінде
дерлік
пионер
отрядары құрылып, жұмыс
істей
бастады.
1929 жылы 18
тамызында Мәскеуде
КСРО
пионерлерінің
I Бүкілодақтық
слеті ашылды.
Слетке
барлығы 7 мың
жас
жеткіншек қатысса,
оның 80-і қазакстандықтар
еді. Слет
барысында
спартакиада,
олимпиада, көркеменерпаздар
үйірмелерінің
байқаулары,
балалар шығармашылығының
көрмелері өткізілді.
1930 жылдың 14
наурыз күні «Қазақстан
пионері»
газетінің
бірінші саны
жарық көрді. 1930
жылы 6 тамыз күні
Алматыда Қазақстан
пионерлерінің
I слеті
ашылды.
Пионер
ұйымдары
еліміз өмірінің
барлық
саласына
белсене қатысты:
сауатсыздарды
оқытып, қызыл
отауларға
керекті
кітаптарды
жинады,
металл сынықтары
мен қалдықтарын
жинауға қатысты,
жаңа оқу жылы
қарсаңында
мектептерге
балаларды
тартты.
1931 жылдың 10 сәуірінде Республикалық пионерлер штабы құрылды. Алғашқы құрылған бұл штабтың төрағасы болып Ә.Асылбекұлы, бюро жетекшісі болып З.Ақышқызы сайланды. Осылайша Қазақстанда орталыққа бағынған бірыңғай пионер ұйымы өмірге келді.
БЛКЖО-ның 1949 жылы наурызда өткен XI съезінде комсомол ұйымдарының алдына — пионер дружиналары арасынан жан-жақты дайындығы бар жас жеткіншектердің белсенді тобын—вожатыйларды дайындап отыру міндеті қойылды. Съезд БЛКЖО Жарғысына «Пионер ұйымдары туралы» жаңа бөлім енгізді. Сөйтіп, комсомолдың өзінен кейінгі жас жеткіншектермен арадағы байланысы одан сайын нығая түсті. Бұдан былайғы жерде пионер дружиналары арасындағы барлық жұмысты қалалық, аудандық комсомол комитетіндегі мектеп жастары бөлімдері атқаратын болды.
1954 жылы БЛКЖО ОК-і «В.И.Ленин атындағы жас пионерлердің балалар коммунистік ұйымдарының Ережесін» бекітті. Жаңа Ереже пионер ұйымдарының жұмысына бұрынғыдан да кең өріс аша түсті. Жас натуралистер станциясын, жас механиктер мен туристер клубтарының көптеп ашыла бастауы осының айғағы. Пионерлер сонымен бірге октябряттар арасындағы, балалар бақшаларындағы, пионерлер парктері мен аллеяларындағы жұмыстарды да өз қолдарына алды, мектеп аумағында арнайы аймақтар құрып, оларды бақылап, қадағалап отырды. Бұл жұмыстарда үздік көрінгендерге алғыс жарияланып, Құрмет грамоталары, төсбелгілер, басқа да сый-сияпаттар беріліп отырылды. Ескерту, сөгіс жариялау сияқты жаза түрлері де дружина, кеңес, звено шеңберінде жүргізілді.
Пионердің
жеке рәміздері:
ту, галстук, төсбелгі
(значок),
салют жас
жеткіншектерді
тәртіп пен өзара
ынтымақтастыққа,
ұйымшылдыққа,
бірлікке тәрбиелеуде
үлкен рөл атқарды.
Жалпы
пионерлер қызметі
комсомол
жоспарлаған
шараларды
орындаумен ғана
шектелді. Елдің
саяси құрылымнан
комсомолдың
кетуіне
байланысты,
В.И. Ленин
атындағы бүкілодақтық
пионер ұйымы да өмір
сүруін тоқтатты.
Республика (лат.қоғамдық
іс)- мемлекет
басшысын
халық немесе
арнайы
сайлау алқасы
сайлайтын
басқару
формасы. Заң
шығарушылық
билікті
сайланып қойылатын
өкілдік
орган жүргізеді.
Конституция
(лат. құрылым)-
мемлекеттің қоғамдық
құрылысын,
биліктің өкілдік
органдарын құру
қағидасы мен
тәртібін,
сайлау жүйесін,
азаматтардың
құқықтары
мен
міндеттерін
анықтайтын
негізгі заңы.
Референдум
(лат.хабарлануға
тиіс нәрсе)-
мемлекеттік өмірдің
неғұрлым маңызды
мәселелерін
бүкілхалықтық
дауыс беру
жолымен шешу
немесе заң қабылдаудың
формасы.
Демократияның
айқын көрінісі.
Партия
(лат.бөлік,
топ)-
идеялары, көздеген
мақсаттарының
ортақтығы
негізінде
біріккен
адамдардың
тобы.
Қазақстан
тарихы.
Очерктер.
Алматы «Дәуір»
1994 ж.
Қазақстан
тарихы. Қоғамдық-гуманитарлық
бағыт,11 сынып,
Алматы
«Мектеп» 2007., 2011 ж.