Қазақ
хандығының құрылуы– қазақ
халқының халық болып қалыптасуының аяқталуы
«Этнос» термині туралы
Қазақ
этносын құрудағы негізгі компоненттері
Ру-тайпалық
құрылымы
«Қазақ»
этнонимінің шығуы
Қазақ
халқының антропологиялық келбеті
Глоссарий
«Этнос» термині туралы. Қазақ этносын
құрудағы негізгі компоненттері. Ру-тайпалық
құрылымы. Қазақ жүздері. «Қазақ» этнонимінің
шығуы. Қазақ
халқының антропологиялық типі. Тілдік сипаты.
«Этнос» термині туралы
Этнос - (халық, тайпа, жұрт, ұлт) жалпыға
ортақ, сыртқы кескін-кейпі ғана емес, едәуір
тұрақтанған ерекше мәдениеті (тілін қоса)
мінез-құлқы бар, сол сияқты өзінің
бірыңғай екенін және басқа этникалық топтардан
бөлектігін түсінетін сана-сезімі бар, оның бұл
қасиеті өз атымен (этноним) бекітілген адамдардың тарихи
қалыптасқан тұрақты бір тұтастығы.
Сондай-ақ территориясы да бірыңғай болуы тиіс.
Қазақ
этносын құрудағы негізгі компоненттері
Әрбір
халықтың жеке халық болып қалыптасуы үшін
көптеген тарихи кезеңдерді басынан өткізуіне тура келеді.
Бұл күрделі үрдіс бір немесе екі ғасырдың ішінде
болмайды, халық болу үшін бірнеше ғасырларды қажет
етеді. Мысалы, Қазақстан жерінде халық болып
құрылу үрдісі алғашқы қауымдық
құрылыс ыдырап, одан кейін қола дәуірі мен (б.д.д. II-I
м.ж. кезеңі) темір дәуірі (б.д.д. VII-IV) кезеңдермен,
немесе бұл кезде өмір сүрген ру-тайпалардың
өсіп-өркендеуінен басталады. Олар Қазақстанның
ұлан-ғайыр территориясын ежелден мекендеген байырғы
(автохонды) тайпалар мен тайпалар бірлестіктерінен құралған.
Орта Азия мен Қазақстанның ерте дәуірдегі
кезеңдерін зерттеп жүрген ғалымдардың пікірлеріне
қарағанда, біздің жерімізде қола дәуірі (Андрон,
Беғазы-Дәндібай мәдениеттері) мен темір дәуірінде
өмір сүрген тайпалардың (сақ, сармат т.б.) иран тілдес
болғандығы айтылады. Сондай-ақ, ғалымдардың көрсетуінше
бұл кездегі тайпалар антропологиялық жағынан
монголоидтық белгілері бар еуропоидтік нәсілдер екендігі
көрсетіледі.
Қазақ
халқының бастауы болып табылатын, сақ тайпаларының
тікелей жалғасы болып үйсін, қаңлы тайпалары саналады.
Оны қытай деректері “Өзі сары, көзі көк, ат жақты
сэ (сақ) тайпалары үйсіндердің арасында жүр” – деп
көрсетеді.
Қазақ халқының шыққан тегі туралы
көптеген аспектілері ішінен өзекті ретінде лингвистикалық
және антропологиялық мәселелерін бөлшектеп алған
жөн.
Орта Азия мен Қазақстан өңірінде осы екі үрдістің
екеуі де қатар дамып отырған. Қазақстанның
ертедегі тарихын екі аумақты кезеңге: үндіеуропалық
және түріктік кезеңге бөлуге болады. Бірінші
кезеңде лингвистикалық тіл жағынан Қазақстан
тұрғындары үндіеуропалық топтың ежелгі иран
тобына кіреді, яғни бұл кез б.з.д. III-I мың
жылдықтарды қамтиды. Екінші кезеңде Қазақстан
территориясына шығыс жақтан көптеген көшпелі
тайпалардың соның ішінде ғұндардың Батысқа
қарай қоныс аударуына байланысты, сақ және сармат
тайпаларының жалғасы – үйсін мен қаңлылар
ғұн тайпаларымен араласып, ассимиляцияға түскен. Б.з.б.
I ғасырда Солтүстік ғұндардың
құрамына кірген көптеген түркі тілдес тайпалардың
бір бөлігі Орталық Азиядан Тянь-Шань арқылы өтіп,
қаңлы тайпалық бірлестігімен көрші-қолаң
отырды, ғұндардың Қазақстанға
өтуінің екінші толқыны б.з. II ғасырдың
бірінші жартысында орын алды. Бұл кезде Солтүстік
ғұндардың толып жатқан тайпалары Шығыс
Қазақстан мен Жетісуға қоныс аударып VI
ғасырға дейін өмір сүрген Юэбань мемлекетін
құрды.
Ғұндардың біріктіруші рөлінің арқасында
сырттан келген тайпалармен байырғы тұрғындардың
этникалық жақындасуы іске асты. Сөйтіп, үйсіндер мен
қаңлылардың монголоидтық тәсілге өтуі
басталды. Б.з. VI ғасырынан бастап оңтүстік аймақта
шығыстан, Алтай, Сібір жақтан келген түркі тайпаларының
басымдылығы байқалды. VI ғасырда Қазақстан жері
түгелдей құдіретті бір тұтас мемлекет – Түркі
қағанаты құрамына кірді. Жазба деректерден алғаш
Түрік қағанатының (542 ж.) одан кейін Батыс Түрік
қағанаты (603 ж.) сияқты феодалдық мемлекеттер
құрылғандығы белгілі. Одан кейін Түргеш
қағанаты (704-756 жж.), Қарлұқ
қағанаты (756-940 жж.), Оғыз мемлекеті (IX ғ.
соңы – XI ғ. басы), Қимақ қағанаты (893 –
XI ғ. басы), Қыпшақ хандығы (XI – 1219 ж.),
Қарахан мемлекеті (942-1212 жж.) өмір сүрді. Осы
мемлекеттердің ішінде қазақтардың халық болып
қалыптасуына, әсіресе екі мемлекеттің тарихи рөлі
ерекше болған. 1)
Қарахан мемлекеті. Бұл мемлекеттің кезінде халық болып
қалыптасу пісіп – жетіліп, қалалық өмір өркендеп,
отырықшылық жанданып, қолөнер дамып, көрші
жатқан елдермен сауда қатынасы артып, жалпы мәдени
экономикалық дамуы өскен. Алғаш рет ислам дінін – мемлекеттік
дін ретінде қабылдаған. 2)Қыпшақ хандығы (XI –
XIII) Ертіс пен Еділ арасындағы кең жерді иемденді.
Хандықтың құрылуына байланысты этникалық
процестер жаңа даму кезеңіне аяқ басты. Бұл кезде қазақ
тілінің негізі - әдеби қыпшақ тілі құрылып,
сонымен бірге қазақтардың өзіне тән
антропологиялық кескіні қалыптасты. Қазақ этногенезінде
қыпшақтар этнос ретінде маңызды рөл атқарды,
“Қазақ” сөзінің шығу тегінің өзі
қыпшақтар мекен еткен аймақтар- да пайда болды.
Бірақ, осындай сапырылыс кезеңде шығыстан кидандардың
(қарақытайлардың) шапқыншылығы болып,
Қарахан мемлекетінің жағдайы нашарлады. XIII
ғасырдың басында енді дамып келе жатқанда моңғол
шапқыншылығы басталды, сөйтіп халық болып
қалыптасу процесі тоқталды. Халық болып қалыптасу
процесі XV ғасырға дейін, немесе 200 жылдай уақытқа
кешеуілдейді. Қазақстан жерінде
қаншалықты жойқын шапқыншылықтар болғынымен
халық болып қалыптасудың негізгі шарты тіл бірлігі жойылмады.
Керісінше, уақыт өткен сайын моңғол – шапқыншылығының
өздері жергілікті халықтың түркі тіліне,
әдет-ғұрпына, салт-санасына көшіп XIV ғ.
толық түркіленіп кетеді.
Ру-тайпалық
құрылымы
XIV-XV ғасырларда
феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде
Моғолстан, Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай
Ордасында толассыз тоқтамай жүріп жатқан феодалдық
соғыстарға қарамастан, халықтар арасында өзара
бірігу, топтасуға ұмтылу процестері белең алды.
Қазақстанның ежелгі тайпалары тарихи-географиялық,
экономикалық және саяси жағдайларына байланысты үш
негізгі этникалық шаруашылыққа топқа бөлінді.
Олар: Ұлы, Орта және Кіші жүз.
Жүздердің ұйымдасқан уақыты, қалай
құрылғаны әлі жете зерттелмеген. Әрбір
жүздің тайпалары жалпы шаруашылық мүдделер негізінде
топтасқан, өз шекарасында экономикалық жағынан
оқшауланған еді. Олардың тілі, материалдық тұрмыс
мәдениеті жөнінен басқа жүздердің тайпаларынан
ешбір айырмашылығы болған жоқ. XV ғасыр
қарсаңында бұл тайпалар түрік тектес халық болып
топтасты да, кейінірек «қазақ» деген этникалық ортақ
атауға ие болды, сөйтіп халықтың қалыптасу
процесі негізінен аяқталады. Бірақ ол кейбір себептерге байланысты
кешеуілдеп барып іске асты. Оған қазақ халқының
этникалық құрамына кірген тайпалардың бірнеше мемлекет
құрамына енгені, кейбір жеке тарихи қалыптасқан
бөлшектердің бытыраңқылығы себеп болды.
XIV-XV ғғ. көптеген жұрттың көшіп-қонып,
сапырылысуы орын алды.
XV ғ. – II жартысы мен XVI ғ. қазақ
халқының негізгі этникалық территориясын мемлекет етіп
біріктіру, халықтың да қалыптасу процесінің
аяқталуын тездетті.
Оңтүстік Қазақстан мен Оңтүстік Батыс
Жетісудың территориясы баяғыдан бері қазақ
халқының құрылып, қалыптасуының басты
этникалық торабы болды, мұнда Қазақстанның ірі
екі этникалық қауымдастығының тоғысқан жері
жатты. Олар – Орталық, Солтүстік және Оңтүстік
Қазақстандағы қыпшақ тайпалар одағы мен
Оңтүстік – Шығыс Қазақстандағы үйсін
тайпалар одағы, бұларға Сырдарияның төменгі
ағысы арқылы Кіші жүз тайпалары келіп қосылады.
XV ғ. – II жартысынан бастап,
қалыптасқан халық өздерінің көршілері
арасында “қазақ” деген атпен белгілі болған. Қазақ
этнонимінің туу тарихы ұзақ уақыт бойы
зерттеушілердің қызу талас тақырыбына айналады. Кейбір
деректерде бұл термин әлеуметтік мәнінде қолданылған
“қашақ” деген атаудан шықты деп есептейді. Немесе
“қазақ” атауы Жәнібек пен Керей бөлініп көшіп
кеткен рулық одақтарды білдіру үшін бастапқы кезде
“өзбек-қазақ”, кейін “қазақ” деп аталған
дейді. “Қазақ” термині 1245 жылы Мамлюк мемлекетіндегі қыпшақтардың
ортасында жазылған ерте қыпшақ жазба ескерткіштерінде
(түрік-араб) сөздігінде кездеседі. Мұнда “қазақ”
деген сөз “басы бос – кезбе” деген мағына береді. Қалай
дегенде де “қазақ” этникалық терминінің ғылыми
тұрғыдан дәлелденіп, тұрақты бір шешімі жоқ.
Қазақстан жерінде XIV-XV
ғас. орын алған әлеуметтік-экономикалық және
этникалық-саяси процестерден туған заңды
қоғамдық құбылыс.
XV ғас.
50-70 жылдар арасында Әбілхайыр хандығын Жетісудің Шу
мен Талас өзененің жазығына 200 мыңдай адам көшіп
келді. Олардың бұл жерге қоныс аударуының себебі:
Әбілхайырдың қол астында қанаушылардың
күшеюі болса, екіншісі, оларды Шыңғыс әулетінен
шыққан Керей мен Жәнібек ханның жаңа
қалыптасып келе жатқан қазақ халқының
дербес мемлекетін құру. Ол кезде жетісуды билеген Моғолстан
ханы Есенбұға (1434-1462) бұл қазақтарды
Әбілхайырға қарс пайдаану үшін қарсы алып,
қоныс берді. Тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарихи-Рашиди» атты
еңбегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қыпшақты
Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан
сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде
Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды.
Есенбұға хан оларды жая қарсы алып, Моғолстанның
батыс шегіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді». Қазақстанның
алғашқы ханы болып Керей жарияланды (1458-73 ж.) одан кейін
Жәнібек (1473-1480) Жетісуда берік қорғанысы бар
Жәнібек пен Керей Жошы әулетінен шыққан
сұлтанның Шығыс Дешті Қыпшақты билеу
жолындағы күресіне қосылды. Бұл 1468 жылы
Әбілхайыр өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Соның
нәтижесінде XV ғ. 70 жылдары қазақ
хандығының шекарасы кеңейді. Оңтүстік
Қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетімен
арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ
хандығының тізгінін ұстаған Бұрындық хан
(1480-1511 жж.) тұсында да тоқтамады.
Қазақ жүздерінің
шығуы
Дәстүрлі қазақ
қоғамы үш жүзден тұрады: Ұлы жүз,
Орта жүз және Кіші жүз. Жүздердің
шыққан уакыты, шығу себептері, ішкі мазмұны жөнінде
ғалымдардың арасында әлі ортақ пікір жоқ. Ш. Уәлихановтың пікірі бойынша,
"Алтын Орда мемлекетінің ыдырауы
кезінде қазақтар өздері көшіп
жүретін жерлердегі өз
құқықтарын қамтамасыз ету
үшін осындай үлкен одақтар
құрған". Н.А.Аристовтың ойынша,
"жүздерге бірігу жоңғар
шапқыншылығы кезінде
шыққан". В. Бартольд: "Қазақ жүздерінің пайда болуына географиялық фактор әсер етті,
табиғи-географиялық жағдайға икемделу
және аумақтық оқшаулану жүздердің
мәдени-шаруашылық ерекшеліктерін
қалыптастырды", — деп есептейді. М. П. Вяткин В.В.Бартольдпен келісе отырып:
"Жүздердің құрылуына
табиғи-географиялық себептермен
қатар саяси оқиғалар әсер етті, жекелеген ордалар ерекше саяси одақтар ретінде XVI
ғасырдың аяғында қалыптасты", — дейді. С. Аманжолов: "Қазақ елі, жері үш жүзге монғолдарға дейінгі кезеңде — X—XII ғасырларда
бөлінді", — деп есептейді. Шығыстанушы Т. И. Сұлтанов жүздердің
құрылуы жөнінде нақты деректердің
тапшылығын айта келіп: "XVI ғасырдың екінші жартысында ұлыс
жүйесі біртіндеп жүздерге ауысқан", — деген болжам
айтады. Жүз ұғымының мәні де толық
ашылған жоқ. Біраз зерттеушілер қазақтың "жүз"
деген сөзін арабтың "джуз" — бір
нәрсенің "басты бөлігі", "тармақ"
деген сөзімен сәйкестендіреді. Шығыс деректерінде
жүздер жөніндегі жанама мәліметтер XVII ғасырдың
ортасына қарай кездеседі. Махмүд бен Уәлидің 1634—1641 жылдарда жазылған
еңбегінде: "Шайбани хан өлгеннен кейін
оның ұлы Баһадүр осы ел мен ұлысқа
басшылық ете бастады... ол қыстауы мен жайлауы үшін Ақ
Орданы таңдап алды, ол әрі Йүз-Орда ретінде де белгілі",
— дейді. Осы деректе кездесетін йүз (жүз) сөзін кейбір
зерттеушілер қазақтың жүзімен теңестіреді. М. С.
Мұқановтың
пайымдауынша, қазақтың
жүздері этноәлеуметтік организмнің жоғары
санаттарының бірі. "Этноәлеуметтік
организм" деп этностық,
әлеуметтік, шаруашылық, саяси бірлестіктерді түсінеміз. Қазақ жүздерінің мынандай ішкі белгілері
бар:
- а)
ішкі аумақтық тұтастық;
- ә)
этностық туыстық;
- б)
шаруашылық-мәдени бірлік;
- в) саяси басқару ортақтастығы. Осы
ішкі белгілердің мәнін аша түсейік. Әрбір
қазақ жүзінің тарихи қалыптаскан аумағы бар. Мысалы,
Ұлы жүздің таралған аймағы — Жетісу мен
Оңтүстік Қазақстан; Орта жүздікі —
Орталық, Шығыс, Солтүстік Қазақстан; Кіші
жүздікі — Батыс Қазақстан. Қазақтың
бір жүзге кіретін тайпалары өзара туыстас, тіпті бір атадан
тарадық деп есептейді. Белгілі бір географиялық ортада,
аумақта өмір сүргендіктен, жүздің құрамына кіретін
тайпалардың өз арасындағы
шаруашылық-экономикалық байланыстар басқа жүздерге
қарағанда күштірек болады. Осы ішкі байланыстардың
пәрменділігінің нәтижесінде белгілі бір тілдік-диалектілік,
тұрмыстық-ғұрыптық ішкі
тұтастық, өзара жақындық қалыптасады.
Жүздер сонымен қатар басқарылуы
жағынан да ішкі тұтастығымен ерекшеленеді. Әр
жүздің өз төбе билерінің болғанын
білеміз. Хандық заманда әр жүз өз хандарын сайлап
отырғаны белгілі. Қазақ жүздері күнделікті тіршілікте қазақ
халқының шаруашылық, саяси аумақтық
бөлшектері болды. Тыныштық замандарда ішкі этностық
байланыстардың, қатынастардың көпшілігі
жүздердің өз ішінде жүріп жатты. Дегенмен
бұдан қазақ жүздерінің арасында саяси,
шаруашылық-мәдени, этностық байланыстар болмады деген түсінік тумауы керек. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын, отырықшы не
жартылай отырықшы ру-тайпалардың арасында өзара айырбас,
сауда қатынастары жиі болды. Жүздердің көршілес
жатқан руларының арасында құдандалық,
тамырлық қатынастар да өркендеді. Ішкі шекаралас
аудандарда жер дауы, жесір дауы мәселесі де болып тұрды. Сондықтан
жүздердің ішкі шекаралық аудандары қазақ
халқының өзара мәдени, тілдік,
тұрмыстық, шаруашылық бірлігіне дәнекер болған
алтын көпір, үзілмес желі қызметін атқарды. Ал ел
басына күн туған жағдайда, сыртқы жаулардан
қорғану мәселесінде қазақ жүздері
жұдырықтай жұмыла білді. Ол кезде "мынау
бәлен жүздің жері, елі" деп бөлінбеді,
бүкіл қазақ жері, қазақ елі үшін
қай жүздің баласы болсын, жанын қиюға даяр тұрды. Қазақ
жүздерінің ішкі бірлігінің,
жалпықазақтық патриотизмнің, елдіктің озық
үлгісін біз Жоңғар шапқыншылығы оқиғаларынан көреміз. Мұндай мысал
көптеп саналады. Қазақ жүздерінің
қордаланып қалған ішкі, сыртқы мәселелері
жүздердің басы қосылған
құрылтайларында, жиындарында шешіліп отырды. Жүздер
жөніндегі нақты деректер XVIII ғасырдың бірінші
ширегінен бастап кездеседі. 1731 жылы қазақтардың бодандығы
жөніндегі келіссөзге Кіші жүз арасына келген А.Тевкелев былай деп хабарлайды: "...
қырғыз-қайсақ ордасы
үш бөліктен, атап айтқанда: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүзден (Үлкен орда, Орта орда, Кіші орда) тұрады". Үштік бөлініс қазақ жерін
мекендеген көне тайпалардан келе жатқан
дәстүр. Сақтар: тиграхаудау хаомаварға және
парадарайя болып үш бөлікке бөлінген. Көне
үйсіндерде, көне түркі-монғол
көшпенділерінде үштік одаққа бөліну дәстүрі болған. Бұдан біз,
жалпы, үштік бөлініс
қазақтардың арғы тектерінің
дәстүрінде бар екенін көреміз. Кең-байтақ қазақ
жерінде мұндай үлкен одақтар құру саяси,
әскери-қорғаныс,
шаруашылық-ұйымдастырушылық, басқару
қажеттіліктерінен туындаған. Мұндай одақтар
қазақ жерінде қыпшақтар заманын бастап құрылған болуы
керек. Ал мұндай жүздік одақтарға
бөлінудің аякталуы қазақ халқының
құрылуы кезеңімен сәйкес келсе керек. Ұлы жүз тайпалары. Қазақ шежіресі бойынша
Ұлы жүз мынадай тайпалардан тұрады: сарыүйсін, шапырашты, ошақты, ысты, албан, суан, дулат, сіргелі, қаңлы, жалайыр, шанышқылы. Ұлы жүз
тайпаларының негізгі таралған аймағы — Жетісу, Шу, Талас
өңірлері, Қаратау, Сырдарияның орта ағысы.
XIX ғасырдың аяғында Ұлы жүз
қазақтарының саны 700 мыңдай болды. Сарыүйсіндер
Іле өзенінің сол жағалауын, Іле Алатауының
баурайларын, Талас өзенінің оң жағалауын,
Қорағаты өзенінің екі бойымен Шуға
құяр сағасына дейінгі жерлерді мекендеген. Ұраны —
Бақтияр, Байтоқ. Шапыраштылар Іленің бойының сол
жағалауындағы тармақтарын, Шу өзенінің
оң жағалауында, Іле Алатауының бөктерлерінде
өмір сүрді. Ұраны — Қарасай. Ошақтылар Таластың
төменгі ағысын, Қаратаудың
оңтүстік-шығыс баурайын жайлаған. Ұраны —
Жауатар. Ысты
— Балқаш көлінің солтүстік өңірі мен
Жамбыл облысы аумағында орналасқан. Ұраны — Жауатар. Албандар
Жетісуда, Алтынемел жонының оңтүстік-шығыс
белігінде, Іле Алатауының теріскей бөктерінде, Іленің
жоғарғы жағында, Текес, Шарын өзендерінің
бойында қоныстанған. Ұраны — Райымбек. Суандар Жетісудың
Алтынемел бөктерінде, Жоңғар Алатауының
оңтүстік-шығыс баурайында, Көктерек өзенінен
Қорғасқа дейінгі аралықта орналасқан. Ұраны
— Райымбек, Байсуан. Дулаттар
Іле өзенінен бастап, Шу, Талас, Сырдың ортаңғы
ағысына дейінгі жерлерді жайлаған. Ұраны —
Бақтияр. Сіргелілер
Шу өзенінің орта ағысының сол жақ
жағасын, Таластың төменгі ағысын,
Қаратаудың баурайын жайлады. Ұраны — Тоғанас. Қаңлылар Іле
Алатауының баурайында, Іле өзенінің сол жақ
жағалауын жайлаған. Қаңлылардың біраз
топтары Жетісудың, Оңтүстік
Қазақстанның әр аймағында да
орналасқан. Олар шанышқылы тайпасымен
аралас-құралас отырған. Ұраны — Айырылмас. Жалайырлар
Жоңғар Алатауының баурайында, Алтынемел, Арқарлы,
Малайсары таулары, Қаратал, Іле өзендерінің
аралығы, Балқаштың оңтүстік-шығысын
мекендеді. Шанышқылы —
Оңтүстік Қазақстан облысының
Өзбекстанмен шектескен аумағында орналасқан. Ұраны
— Айырылмас. Орта
жүз тайпалары. Орта
жүз тайпалары алты атадан тұрады (оларды "алты арыс"
дейді): арғын, найман, қыпшақ, қоңырат, керей, уақ. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың
басында Орта жүз тайпаларының жан саны мөлшермен 1 млн
350 мыңдай болды. Ал Қытайдағы, Монғолиядағы
керей, уақ, наймандарды қосқанда, 1 млн 500 мыңнан
астам болған. Орта жүз тайпаларының жайлаған
аймағы — Орталық, Солтүстік, Шығыс
Қазақстан, Оңтүстік Қазақстанда
Сырдарияның жоғарғы және орта ағысы
аймағы. Орта жүздің арғын, найман тайпалары
Жетісудың солтүстік-шығысында, Шу өзені мен Сыр
өзенінің аралығында әр жерде шоқ-шоқ
болып та жайғасқан. Арғындар
батыста Торғай қыратынан бастап, шығыста
Шыңғыстау мен Балқаштың терістік-батысына дейінгі
аралықты жайлаған. Олар бұрынғы Павлодар, Ақмола, Қарқаралы уездерінде, Семей уезінде, Көкшетау уезінде, Торғай уезінде, Атбасар уезінде, Қостанай уезінде, Омбы уезінде орналасты. XIX—XX ғасырлар шегінде
арғындардың жалпы саны 500 мыңға жуық
болған. Ұраны
— Ақжол. Наймандар
Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Қазақстан жерінде, Алтайдан Жоңғар Алатауына дейінгі тау бөктері мен жазықтықтарда орналасты. Наймандардың біраз
бөлігі Сыр бойында да жайлады.
Қазан төңкерісіне дейін наймандар мына уездерде таралды: Лепсі, Қапал, Өскемен, Зайсан, Атбасар, Семей, Павлодар, Перовск, т.б.
Ұраны — Қаптағай. Қыпшақтардың жайлаған өлкесі,
негізінен, Орталық Қазақстан, оңтүстікте
Сырдың орта, төменгі ағысынан Тобыл өзенінің
сағасына дейін. Қыпшақтардың уездер бойынша орналасуы мынадай болды: Торғай, Қостанай, Перовск, Павлодар, Омбы уездерінде. Ұраны — Ойбас. Қоңыраттар
Оңтүстік Қазақстанды, Сырдария
өзенінің ортаңғы ағысы бойын
жайлады. Шымкент, Перовск
уездерінің әркайсысында, сонымен
қатар қоңыраттардың көпшілігі Ташкент уезінде, Орта Азияның тағы басқа уездерінде өмір сүрді. Керейлер Солтүстік және Шығыс
Қазақстан өңірлерінде, Ертіс пен Есіл
өзендерінің орта ағысы, Алтайдың батыс баурайында
орналасқан. Петровск уезінде, Омбы уезінде,
Қарқаралы, Қостанай уезінде,
Семей, Зайсан уезінде керейлер
мекендеді. Ұраны — Ақжол,
Қарақожа. Уақтар
Торғай мен Тобыл өзендерінен
Шығыс Қазақстанның шекарасына
дейінгі әр жерде
топ-топ болып шашыранды
орналасқан. Семей, Петропавл, Павлодар уезінде уақтар тұрған. Ұраны —
Жаубасар, Мүкамал. Орта жүз
құрамында осы аталған негізгі тайпалармен қатар төрелер,
төлеңгіттер, қырғыздар, шалақазақтар
болды. Кіші жүз тайпалары. Кіші жүз
қазақтарына: байұлы, әлімұлы, жетіру деп аталатын үлкен үш
тайпалар одағы кірді. Кіші жүз қазақтарының
жері бүкіл Батыс Қазақстан аймағын алып жатыр.
Шығыста Тобыл, Торғай, Ырғыз өзендері мен
Мұғалжар тауларынан батысында Каспий теңізі мен
Еділдің орта, төменгі ағысына дейінгі жерді,
оңтүстігінде Сырдың орта, төменгі ағысы мен
Маңғыстау түбегі, Үстірттен солтүстігінде
Тобыл, Жайық өзендеріне дейінгі аймақты алып жатты. Кіші
жүз қазақтарының XIX—XX ғасырлар шегіндегі
саны 1 млн 200 мың адам болды. Байұлы 12 атадан тұрды.
Олар: шеркеш, есентемір, таз, ысық, адай, беріш, байбақты, қызылқұрт, тана, масқар, алаша, алтын, жаппас. Кей шежірешілер алтын мен жаппасты
біріктіріп (алтын-жаппас) бір ата деп есептейді. Байұлының тайпалары
Жайық иен Жемнің аралығын, Үстірттің біраз
жерін, Маңғыстау түбегін, Каспий теңізінің
солтүстік-шығыс жағалауларын жайлаған. Әлімұлын алты ата әлім
дейді. Олар: шекті, шөмекей, төртқара, кете, қаракесек, қарасақал.
Әлімұлы рулары қыста Жем мен Каспийдің арасында, Арал теңізінің солтүстік-батысына дейін,
Борсық құмдары, Қарақұм,
Қуаңдария мен Жаңадарияның аралығын
қыстаған. Жазда Ақсақал келінен солтүстікке
қарай Торғай, Тобыл, Ырғыз, Ор, Елек, Қобда, Жем, Ойыл өзендерінің бойында, Мұғалжар тауларында
көшіп жүрген. Жетіру. Жетіру аты айтып тұрғандай,
жеті рудан тұрады. Олар: табын, тама, кердері, керейт, телеу, рамадан, жағалбайлы. Жетіру аталары қыста
Сырдарияның орта ағысын және сол маңдағы
аумақтарды қыстаса, жазда солтүстікке қарай жылжып
көшіп, Орал тауы баурайына дейін баратын.]
XIX ғасыр. 1801 жылы патша өкіметі 5 мың
қазақ шаңырағын Жайық пен Еділ өзендерінің арасына көшірді. Бұл жерде Бөкей ордасы құрылды, ол 1812 жылы Бөкей хандығы деп,
ал 1845 жылы Ішкі орда деп аталды. Осы Ішкі ордада XIX ғасырдың
ортасына қарай адай, алаша, байбақты, беріш, жаппас,
есентемір, ысық, қызылқұрт, кете, масқар,
ноғай, жетіру, таз, тана, төлеңгіт, шеркеш руының
адамдары тұрды. XIX ғасырдың соңына қарай
қазақ халқы бүгінгі Қазақстан
жерінің барлық аумағын алып жатты, тіпті одан тыс
көршілес аймақтарда да таралды. Мысалы, Орта жүз қазақтарының
кейбір топтары Монғолия, Жоңғария, Батыс Сібір және Орталық Азия жерлерінде де тұрды. Кіші
жүз қазақтары оңтүстік-шығыс Еуропа
жерлерінде, Орал тауы маңында, Орталық Азияда да тұрды. Ұлы жүз
қазақтарының кей топтары Жоңғария, Шығыс Түркістан және Орталық
Азия жерлерінде де өмір сүріп жатты.
қазақ руларының таңбалары 
«Қазақ»
этнонимінің шығуы
Халықтың
қалыптасуы өте күрделі, сан қырлы мәселе.
Өткен материалдарда біз Қазақстан жерін сонау қола
дәуірінен бастап мекендеген тайпаларды, олардың
түр-әлпеті, тілі, мәдениеті қандай екендігін
қарастырдық. Әрине, қола дәуірінде, яғни
бұдан ІІІ—ІV мың жыл бұрын өмір сүрген
андрондық тайпаларды біз қазақ халқының тікелей
ата тегі деп атай алмаймыз. Одан бергі сақ, ғұн, үйсін,
сармат тайпаларын да тек қазақтың ата тегі деп түсіну
тарихқа қиянат болар еді. Тіпті түркі тайпаларының
өзі Орталық Азия, Еділ бойы халықтарына, қала берді
сонау солтүстік-шығыстағы Колымадан
оңтүстік-батыстағы Балқан түбегіне дейін шашырап
жатқан түркі жұрттарының шығу тегіне қатысы
болғандығын есте сақтау керек. Еуразияның
кең-байтақ төсінде өзінің тарихи аумағын,
мәдениеті мен тілін, дінін қалыптастырған қазақ
деген халықтың күні кеше ғана пайда
болмағандығы белгілі. Қазақ халқының
нәсілдік-генетикалық, мәдени тегінде сонау
андрондықтардан бастап үзілмей келе жатқан бір желі бар
екендігін анық байқаймыз.Халықтың
халық болып қалыптасуы үшін қажетті бірнеше шарт бар.
Олар:
- 1. халықтың өзіне тән
мәдениетінің қалыптасуы;
- 2.
халық мекендеген аумағының
қалыптасуы;
- 3.
өзін бір халықтың өкілі санайтын елдік,
халықтық сананың орнығуы;
- 4.
халықтың тілінің қалыптасуы;
- 5.
халықтың ортақ атауының қалыптасуы;
- 6. халықтың
өзіне тән антропологиялық бет пішінінің
қалыптасуы.
Қазақ
халқының антропологиялық келбеті
Антропология деген не? Халықтың шығу тегін зерттеуде антропологиялық деректердің мәні зор. Антропология
— адам
ағзасының белгілі
бір географиялық ортада,
белгілі бір уақыт
шеңберінде езгеруін, осы
өзгерістердің неден, қалай болатыны заңдылықтарын зерттейтін
ғылым. Зерттеу объектісі биологиялық
түрлердің бірі адам
болғандықтан және зерттеу
әдістері биологиялық тәсілдерге сүйенетіндіктен, антропология биология ғылымына жатады. Адам баласы жанды тіршілік иелері
ішіндегі тарихты жасаушы әлеуметтік белсенді организм болғандықтан,
антропологияның тарихи антропология деп аталатын саласы биология
және тарих ғылымдарының әдіс-төсілдерін
пайдаланады, ал зерттеу нәтижесі кәбінесе тарихқа
қатысты болады. Антропология ғылымын үш сатыға бөлу
қалыптасқан:
- Адам
морфологиясы;
- Адам
баласының шығу тегін зерттейтін сала (антропогенез);
3. Нәсілдерді
зерттейтін сала (расогенез). Халықтың
арғы шығу тегін зерттеуде антропологияның нәсілдік
ұқсастықтарды, өзгешеліктерді зерттейтін
салаларының маңызы зор. Адамдардың
белгілі бір географиялық аймаққа бейімделуімен, шығу
тегіндегі белгілі бір ортақтастығымен қалыптасатын
ұқсастықты нәсіл немесе антропологиялық
түр-сипат деп атайды. Антропологиялық түр-сипат
халық боп бірігу барысында қалыптасады. Қазақстан жерін қола
дәуірінде (б. з. д. 2—1 -мыңжылдықтар аралығы) Андронов тарихи-мәдени бірлестігіне жататын тайпалар мекендеді. Андрондықтардың сүйектері Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан жерлерінен көп табылып,
зерттелді. Олардың антропологиялық түр-сипатын андрондық
тұрпат деп атайды. Бұл тұрпат еуроиеоидтіктердің
арғы тегінің нәсіліне ұқсас. Олардың бас
сүйегі мезокранды (үлкен), бетінің тұрқы
дөңгеленіңкіреп келген, мұрны дөңестеу. Хакасия жеріндегі Минусин ойпатынан табылған бас сүйектерге
ұқсас. Кейінгі жылдары Ойжайлау қорымынан
(Жамбыл облысы) табылған бас
сүйектердің біразының беті
сопақша, маңдайы шығыңқы, ал Зевакино
қорымынан (Шығыс Қазақстан) сопақ басты, ат жақты, көз шарасы ұялы, мұрны қусырыңқы
бас сүйектер табылды. Бұл
антропологиялық материалдар
Қазақстан жерін қола
дәуірінің соңына қарай мекендеген
тайпалардың Орталық Азия тұрғындарымен
жақындығын көрсетеді. Қола дәуірінің
Алексеевское қонысынан (Қостанай) табылған әйелдің бас
сүйегі Мәскеудегі М.М.Герасимов
атындағы зертханада қалпына келтірілген. Бұл бейнеден
андрондық тұрпатты көруге болады. Ерте
темір дәуірінде Қазақстан жерін мекендеген
тайпалардың антропологиясы. Ерте темір дәуірінде Қазақстан
жерін сақ, ғұн, сармат, т.б. тайпалар мекендеген.
Сақтардың бас сүйегі шағын, ми қауашағы
кішірек, беті жалпақтау, көзі ұялы, қабақ
сүйегі шығыңқы, мұрны дәңестеу
болған. Жалпы, сақтардың бет-пішінінде андрондық
тұрпат белгілері бар екендігі байқалады. Дегенмен де
сақтардың бет әлпетінде еуропеоидтік тұрпаттың
көмескілене бастағаны мынадай белгілерден байқалады: бас
сүйектің тұрқы қысқарады, беті
жалпақтана түседі, маңдайы тайкыланады, көз ұясы
шығыңқы бола бастайды.
Монғолоидтік белгі Солтүстік, Шығыс
Қазақстан сақтарында Орталық Қазақстанды
жайлаған сақтарға қарағанда басым болған. Сонымен
қатар Қазақстанның оңтүстік
өңірлері сақтарында да монғолоидтік сипаттар біршама
мол, ал Арал маңын мекендеген сақтарда бұл көрсеткіштер
аздау. Б.з.д. V—III ғасырларда Батыс Қазақстанда өмір сүрген савроматтардың кейбір бас сүйектері Жетісу сақтарынікіне ұқсас, оларда да
монғолоидтік сипат бар. Сақтардың
бет-пішінінде монғолоидтік нышандар пайда болғанымен, еуропеоидтік
нәсілдің белгілері әлі де басым. Ғалымдардың
есептеуінше, сақтардың бет пішінінде монғолоидтік нышандар
басым болды. Сонымен қатар мына мәселеге назар аудару қажет.
Өткен ғасырдың 40—50-жылдарында Қазақстан мен
Орталық Азияға монғолоидтік нәсіл тек ғұндардың осы өңірлерге
енуімен байланыстырылған, ал XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап
Г.Ф.Дебецтің, Т.А.Трофимованың, О.Исмағұловтардың деректері бұл
өңірдің антропологиялық жағынан монғолдануы
ғұндар заманынан бұрын басталғанын көрсетті. Монғолоидтік нәсілді
Қазақстан жеріне әкелушілер Орталық Азиядан
батысқа қарай қоныс аударған монғол тектес,
түркі-монғол тілдес тайпалар еді. Б.з.д. III ғасыр мен б.з.
III ғасырлары аралығында Оңтүстік-шығыс
және Шығыс Қазақстан жерінде көне үйсін
тайпалары өмір сүрді. Жетісу жерінде Сарытоғай, Таңбалытас
қорымдарынан табылған кейбір бас сүйектер нәсілдік тегі
жағынан таза монғолоидтерге ұқсайды. Үйсін
дәуіріне жататын Орталық, Солтүстік, Шығыс
Қазақстан жерінен табылған антропологиялық материалдар
да монғолоидтік нәсілдің бұрынғыдан да
көбейе түскендігін көрсетеді. Тағы бір айта кететін
мәселе, монғолоидтік белгілер ер адамдар бас сүйегінде
кездеседі. Орталық Азиядан Қазақстан жеріне осы кезеңде
келгендер жаулап алушылар болса керек. Ғүндардың
араласуы нәтижесінде жергілікті сақ-үйсін этностың топтардың антропологиясында
монғолоидтік нәсіл белгілері күшейе түсті. Сонымен
ғұн-үйсін заманында қазақ жерін жайлаған
этностық топтардың антропологиялық бет пішінінің
мөлшермен 1/4 бөлігі монғолоидтік болды. Жалпы ғұндар
Қазақстанның ежелгі тайпаларының антропологиялық
тұрпатына ғана емес, сонымен қатар тілінің
түркіленуіне де қатты әсер етті. Өкінішке орай,
Қазақстан жерінде ғұндардың археологиялық
ескерткіштері аз анықталып, нашар зерттелген. Сондықтан
антропологиялық материалдар да жоқтың қасы.Түрік дәуірінің антропологиясы. Қазақстан жерінен табылған
түрік заманының антропологиялық материалы бұл заман
адамдарының тұрпатында еуропеоидтік және монғолоидтік
нәсіл белгілері аралас екендігін көрсетті. Аймақтар бойынша
салыстырсақ, Шығыс Қазақстанды мекендеген
түріктерге қарағанда, Солтүстік Қазақстан жерін мекендеген түріктерде
монғолоидтік нышандар көбірек байқалады. Жетісудан
табылған түрік заманының бас сүйектері де еуропеоидтік
және монғолоидтік нәсілдердің буданы іспеттес, олар
қазіргі қазақтардың тұрпатына жақын.
Басқа аймақтардағы сияқты Жетісу антропологиялық материалдарының ішінде
аса таза еуропеоидтік немесе монғолоидтік түрлер де кездеседі. Түрік заманында Қазақстан
жерін мекендеген халық өзінің алақұлалығымен
ерекшеленеді. Бұрын-соңды Қазақстан жерінде
антропологиялық бет-әлпетінің осыншама
ала-құлалығы кездеспеген. Ерте орта ғасырларда да
шығыстан батысқа қарай қоныс аударған
тайпалардың Қазақстан жеріне соқпай кеткені кемде-кем.
Дегенмен де түрік заманындағы жерімізді жайлаған
халықтың бет әлпетінде сақ, үйсін
адамдарының заңды жалғастығының бар екенін баса
айту керек. Сырттан келіп
қосылған халыктар сонау сақ дәуірінен бері
үздіксіз қалыптасып келе жатқан жергілікті
антропологиялық тұрпатты күрт өзгерткен жоқ, тек
аздап монғолдандырды. Антрополог О.Исмағұловтың
есептеуі бойынша, түрік дәуірінде Қазақстанды
мекендеупгі тайпалардың антропологиялық тұрпаты 20%-ға
монғолданды. Сонымен түркі заманында Қазақстан жерінде
тұрандық-оңтүстік сібірлік нәсілдік тұрпат
қалыптаса бастады. Монғолдар шапқыншылығы
дәуірінде жерімізге азиялық антропологиялық элемент
соңғы рет үлкен толқынмен енді. Монғолдар басып
алған ғасырларда қазақ халқының бет
тшінінде монғолоидтік белгілер айқын байқалған. Тілдік сипаты. Осы
аталған халықтық белгілер, әсіресе этностық,
нәсілдік-генетикалық, мәдени, тілдік қасиеттер
ұзақ тарихи дамудың нәтижесі. Ал этностық
аумақ, этностық сана, халықтық этноним
этногенездің соңғы кезеңіне қарай
қалыптасты. Глоттогенез
бұл қандай ұғым? Ол тілдің шығу тегін
зерттеу деген сөз. Қазақ
тілінің де қалыптасуы — ұзақ глоттогенездік
байланыстың нәтижесі. Қазақстан жерін қола дәуірінде мекендеген
тайпалардың қай тілде сөйлегені
жөнінде нақты дерек жоқ. Көне
түркі жазуын зерттеуші
ғалымдардың пікірі бойынша,
сақ қорғандарынан табылған жазулар
көне түркі руникалық әліпбимен төркіндес. Түркі тілі
Орталық Азияға кейініректе келген тіл емес. Бұл тілдің
арғы төркіні Оңтүстік-батыс Азиядағы б.з.д. ІV—ІІІ-мыңжылдықта
өмір сүрген шумерліктердің тілімен үндесіп жатыр. Тілші
ғалымдардың пікірінше, алғашқы шумер тілінің
ескерткіштерінде көне түркі тіліне тән көптеген
лексикалық сәйкестіктер бар. Шумерліктер мен
түріктердің көптеген мәдени-рухани байланысы бар
екендігін және алғаш рет көне түркі тілдерінің
маманы А.Аманжолов және дарынды ақын, көне тілдерді зерттеуші
ғалым О.Сүлейменов нақты мысалдармен дәлелдеді. О.Сүлейменовтің шумертүркі
тілдері салыстырмасында 60 сөз бар екендігін айтады, соның
кейбіріне ғана тоқталайық:
|
реті |
Шумер
тілі |
Түркі
тілдері |
|
1 |
Ада
— әке |
Ата (Ада) —
әке |
|
2 |
Ана — шеше |
Ана, Апа — шеше |
|
3 |
Ту —
туу |
Туу — туу |
|
4 |
Туд — туу |
Туды — туды |
|
5 |
Тир
— тіршілік |
Тірі, тіршілік |
|
6 |
Шуба
— бақташы |
Шопан —
бақташы |
|
7 |
Ру — соғу |
Ұру
— соғу |
|
8 |
Гаг
— кіргізу |
Қақ,
қағу — кір |
|
9 |
Таг — тағу |
Тақ,
тағу |
|
10 |
Заг — жақ |
Жақ |
|
11 |
Заг-гин —
жақындау |
Жақын |
|
12 |
Me — мен |
Мен |
|
13 |
Ане
— анау |
Әне |
|
14 |
Уш — үш |
Үш |
|
15 |
Ен — өте |
Ең |
|
16 |
Кен
— кең |
Кең |
|
17 |
Узук — ұзын |
Ұзын |
|
18 |
Уд —
от |
От |
|
19 |
Дингир —
Құдай, аспан |
Тәңір |
Біз бұл кестеде шумер тілін қазіргі қазақ тілімен
салыстырдық. Ал қазақ тілі
түркі тілдерінің тармағына жатады.
Бұл жерде бір ескерте кететін мәселе,
көне түркі тілі мен кейбір
түркі тілдес халықтардың
қазіргі тілінде шумер тіліне
айтылу үндестігі жағынан да,
мағынасы жағынан да жақын сөздер тіпті
жиірек кездеседі. Сонымен,
шумер-түркі сөздерін осы салыстырудан нені байқаймыз. Біріншіден,
шумер лексикасы түркілердікімен
салыстыруға келеді. Сөздердің
сыртқы үндестігімен қатар ішкі
мағынасында да бірлік бар. Екіншіден,
шумер тілі мен түркі тілдері
бір-бірімен ұзақ уақыт тығыз
қарым-қатынаста, өзара ықпалдастықта
болғандығын көрсетеді. Қазақ тілі
түркі тілдерінің ішінде
қыпшақ тіл тобына
жатады. Бұл топтың ішінде
қыпшақ-ноғай тармағына кіреді.
Осы тіл тармағына қазақ,
қарақалпақ, ноғай тілдері жатады. Қазақ тілі
қазақ этносының негізімен бірге Қыпшақ конфедерациясы
заманында қалыптасты. Халықтың
этностық, аумақтық, саяси жағынан біртұтас
құрылымға айналуы үшін қажетті
алғышарттың бірі — оның дербес мемлекеттілігінің болуы.
Монғолдар жаулап
алғаннан кейін Қазақстан
аумағында пайда болған
мемлекеттердің — әуелі монғол ұлыстарының, содан соң Ақ Орданың,
Моғолстанның, Әбілхайыр хандығының, Ноғай
ордасының құрылуы — қазақ
мемлекеттілігінің, этностық аумағының
қалыптасуына негіз болды.
Сонымен қатар қазақ руларының
аталған мемлекеттердің құрамында бөлшектенуі
әрі қарай этностық топтасуына да кедергі болды. Қазақ рулары түрлі мемлекеттік
құрылымдарға бөлініп кетсе
де, бір тілде
сөйледі. XIV—XV ғасырларда қазақ тілінің
өзіндік ерекшеліктері қалыптаса бастады. Қазақ халқының
халық болып қалыптасуының
аяқталуы XV ғасырдың екінші жартысы мен XVI ғасырдың басында
дербес Қазақ хандығының
құрылып, қалыптасуымен байланысты. Сонымен, халық болып
қалыптасудың тағы бір шарты — өз мемлекеттілігінің болуы XV ғасырдың екінші
жартысында іске асты. Қазақ хандығында бұрынғы кезде
басымырақ болып келген рулықтайпалық сана бірте-бірте
әлсіреп, барған сайын қазақ
ұғымындағы ортақ халықтық этностық санаға
ұласты. Сөйтіп, қазақ жері, қазақ елі,
қазақ мемлекеті деген ұғымдар қалыптасты. Этнос
теориясымен айналысушы ғалымдардың пікірінше, этностық
бірлестіктің әр заманда қалыптасатын үш түрі
болады:
- 1.
Ру-тайпа.
- 2.
Халық.
- 3. Ұлт. Осы
этностық бірлестіктердің әрқайсысының
өзіне тән этностық санасы болады. Этностық сана дегеніміз
— адамның өзін-өзі белгілі бір этностық топтың мүшесімін деп түсінуі. Мысалы,
"мен қазақпын" деген
түсінік — этностық сананың көрінісі. Рулық-тайпалық жіктелу дәстүрі халық болып қалыптасқанда да, тіпті ұлт болып
қалыптасқанда да сақталып қалған
қазақ сияқты этностарда
этностық сананың осы аталған үш түрі
әр замандарда орқалай көрініс
тапқан. Әсіресе халық болып
қалыптасудың бастапқы кезеңінде
халықтық этностық санамен бірге рулық-тайпалық этностық сана басым орын алған. Мысалы, ескікөз қариялар "Қай
елсің?" — деген
сұраққа бірінші өз
руының, одан соң тайпасының,
жүзінің атын атаған.
Әдетте, "қазақпын" деген
атауды тек сырт жұртқа
шыққанда ғана айтқан. Өйткені ру тайпасының аты-ақ оның
қазақ екенін білдіреді
деп есептеген. Қазақ
этнонимінің бастапқы түрі — "Алаш
мыңы". Қадырғали би Жалайыри көрсеткен "Алаш
мыңының" ру-тайпалық құрамы
ұлттық ауқымға көтерілген қазақ
қауымынан, әрине, анағұрлым тар. Егер "Алаш
мыңы" біртіндеп этностық
мазмұнға ие бола бастаған
әскери одақты еске салса, "қазақ", өрине,
таза этностық ұғым. Бұл екі
ұғым — тұтас, өзара тікелей
сабақтас екі тарихи
кезең. Осы уақытқа дейін
Орталық Азиядағы, сондай-ақ татар, башқұрт,
ноғай және басқа түрлі түркі
халықтардың құрамында шашырап
жүрген найман, алшын,
дулат және осы сияқты кезінде тұтас рутайпалардың шағын топтары ендігі уақытта
біржола ұлттық бірігу
жолына тартыла бастайды. Дәл осындай
үдеріс қазақ жерінде де
жүріп жатты. "Алаш мыңының"
"қазақ" атануы,
әрине, бір жылдың, яғни
қысқа мерзімнің нәтижесі емес.
XV ғасырдың орта тұсында Дешті
Қыпшақ жұрты арасында орныққан
бұл атауды кейінірек
XVI—XVII ғасырларда Орталық Азиядан тыс елдер де қабылдай бастайды. Этнонимнің эволюциясы
мынадай бағытта жүрді: Алаш мыңы — Алаш —
Қазақ. Біраз уақытқа дейін қазақ жұрты өзін
көрші халықтар берген атпен атамай, өз ішінде қабылданған алғашқы тарихи атымен атап келді. Ал оның
алғашқы аты — "Алаш мыңы", кейінірек
(XV ғ. екінші жартысынан
бастап) "Алаш"
болатын. Алғашқы этностық
одақтың атауы бірден
үмытылып кетпей, тіпті
бүкіл бір халықтың
ұранына айналды. Біз
қарастырып отырған мезгілде,
яғни XVI—XVII ғасырларда халықтың өз арасында "алаш"
және "қазақ" атаулары
айналымда қатар жүрді. Осы заманда өмір сүрген қазақ
қоғамының белгілі
өкілдері, тарихшы Қадырғали би, Шалкиіз және Жиембет жыраулардың туындыларында
"қазақ" атауынан
гөрі "алаш" атауының
нық және жиі аталуы
соның айғағы. Қазақ атауы."Қазақ"
атауының (этнонимі) шығуы
жөнінде түрлі пікірлер бар.
Бұл мәселенің төңірегіндегі түрлі пікірлер XVIII ғасырдан бері
жалғасып келеді, бірақ зерттеушілер әлі бір
тоқтамға келген жоқ. Бүгінгі таңда
"қазақ" этимологиясының жиырмадан
астам түсіндірмелері бар. Мысалы, "қазақ" деген сөз "қаз" және
"ақ" деген сөздерден
шыққан. "Бұл — қаздай тізілген
көш керуеніне қарап
қойылған ат", — дейді немесе:
"қазақ" атауы
"қас" (хас) — нағыз
және "сақ" — көне замандағы сақтар
атауынан құралған және
"хас-сақ" — нағыз сақ деген
ұғымды береді", — дейді. "Қазақ" атауы жазба деректерде қай
заманнан бастап кездеседі?" деген мәселе де әлі талас
тудыруда. Енисейден табылған
VIII ғасырдың түркі жазба ескерткішінде "қазғақ
ұғлым — "қазақ ұлым” деген сөз тіркесі кездеседі. Бұл ежелгі
түркілерде "бір атаның баласы" дегенді білдірсе керек. IX—X
ғасырларда Жетісу мен Оңтүстік
Қазақстан жерін мекендеген
үш қарлұқ тайпасының
"хасақтар" деген ортақ атауы болған. Ал қарлұқтардың
қазақтар этногенезіне тікелей қатысы барлығы белгілі.
X ғасырдың орта шенінде
Қазақстан жерінің батысынан
шығысына қарай көктей өтіп Қытайға
барған араб саяхатшысы Әбу
Дулафтың түркі тайпаларына
арналған "Рисала" деген еңбегінде "Хазлақ" деген ел аталады.
Бірақ бұл атаудың арабшадан
дұрыс оқылуына кей ғалымдар
шүбә келтіріп жүр. X ғасырда өмір
сүрген Әбілқасым Фирдоусидің
"Шаһнама" атты дастанында Афрасиаб патша Иран шахын:
"Көк теңіздің терістігінде отырған
қазақ жұртымды жіберіп шапқызамын", — деп
қорқытады. X—XI ғасырларға жататын араб деректері
және орыс жылнамаларында Кубань жерінде әлкасакия
этностық қауымы, Қара теңіздің
солтүстік-шығыс жағалауында Касаг қаласы, касогтар
елі туралы деректер бар. Біздіңше, бұл деректерде XI ғасырларда, одан
да бұрын Дон, Днепр, Қырым түбегіне дейінгі
жерлерді жаулап
алған қыпшақтар бірлестігінің бір
ірі жұрты — қазақтар туралы айтылады, немесе бұл заманда
"қыпшақ-қазақ? деген
атаулардың бір ұғымды беруі де мүмкін. X ғасырдың орта шенінде өмір сүрген Византия императоры
Константин Багрянородный: "Кавказдың солтүстік-батысында
"Казахия елі"
бар", — деп хабарлайды.
Әзірбайжанның батысында
бүгінге дейін касақ
(қазақ) деп аталатын
үлкен аудан бар. 1245 жылы мәмлүктік
Египет мемлекетін басқарған
қыпшақтар араб-қыпшақ сөздігін
жасатқан. Онда
"қазақ" деген сөзді
"еркін, кезбё"
деп аударады.
Бұл терминге әлеуметтік мағына
беріліп, өз руынан,
тайпасынан бөлініп шығып,
өзінше еркін өмір сүріп,
күн көрген топты атайды. "Қазақтар"
термині XV ғасырдың 50-жылдарында Шу мен Талас өзендерінің
аралығына өзбек ханы Әбілхайырдан бөлініп
көшіп барған тайпа топтарына бекітілген. Біртіндеп
"қазақ" термині этностық мәнге ие
болған. Сонымен, біздің көз алдымызға
халықтың қалыптасу кезеңдерін жетерліктей
айғақтайтын екі кезеңнің сұлбасы келеді:
- 1.
ХҮ ғасырдың алғашқы жартысы
— Өзбекия, яғни Әбілхайыр ұлысы
құрамындағы үш сан жұрттан тұратын Алаш мыңы Одағы;
- 2.
XVI ғасырдың екінші онжылдығы
— көрші мемлекеттер дербес
ел ретінде тани
бастаған Қасым хан билігіндегі
үш жүзден тұратын қазақ ұлты.
Яғни, бұл арада қазақ
ұлтының қалыптасу үдерісінің аяқталуы
қазақ мемлекеттігінің құрылуына тұтас келеді. Бұл екі
кезең үйлесімділік тауып, бірін-бірі толықтыра түседі.
Глоссарий
Антропология — адам ағзасының белгілі бір географиялық ортада,
белгілі бір уақыт шеңберінде езгеруін, осы
өзгерістердің неден, қалай болатыны заңдылықтарын
зерттейтін ғылым.
Антропологиялық
түр-сипат – адамдардың белгілі бір географиялық аймаққа
бейімделуі, шығу тегіндегі белгілі бір ортақтастығымен
қалыптасатын ұқсастықты нәсіл немесе
антропологиялық түр-сипат деп атайды.
Этнос - (халық, тайпа, жұрт,
ұлт) жалпыға ортақ, сыртқы кескін-кейпі ғана
емес, едәуір тұрақтанған ерекше мәдениеті (тілін
қоса) мінез-құлқы бар, сол сияқты
өзінің бірыңғай екенін және басқа
этникалық топтардан бөлектігін түсінетін сана-сезімі бар,
оның бұл қасиеті өз атымен (этноним) бекітілген
адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты бір
тұтастығы.
Пайдаланылған
әдебиеттер
1.Қазақстан тарихы. Очерктер. 123-148-бб.
2.Қазақстан тарихы. Бес томдық.
1-бөлім, 5-6 тараулар.
3. Рысбайұлы К. Қазақстан
Республикасының тарихы, 4-бөлім
4.Шежіре: қазақтың ру тайпалық
құрлымы. А. 1991
5.Шәкәрім. Түрік,
қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. А., 1991.
6. Қазақстан
тарихы: Жалпы білім беретін мектептің
қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы
10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж.
Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006.