1992 жыл
Ғылым саласындағы басқару функциялары берілген Ғылым және жаңа технологиялар министрлігі құрылды.
«Қазақстандық мемлекеттіліктің құрылуы мемлекетке атауы берілген, көне де бай тіл – қазақ тіліне байланысты әділеттілікті қалпына келтіруді талап ететін. Қазақ тілі – қазақ ұлтының мәдени тұтастығының басты қайнар көзі. Ғасырлар бойы солай болған, болашақта да солай бола береді»
Қазақ КСР-інің тәуелсіздігі туралы декларация, «Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң және 1993 жылғы Конституция жаңа тіл саясатының
іргетасын қалады. Қазақ тілі мемлекеттік тіл болып танылды, орыс тіліне ұлтаралық қатынас
тілі мәртебесі берілді. Билік қазақ ұлтының ұлттық беделін нығайтуға, оның мәдениеті мен
тілін дамытуға, әрі осы орайда республиканы мекендейтін басқа этностардың құқығын бұзбауға
ниеттілігін білдірді. Сондықтан тілдік тұрғыдағы кемсітушіліктің кез келген формасына тыйым
салынды.
«Жаңа тарихи қауымдастық» ретінде кеңес халқы тіршіліктің барлық
саласында орыс тілін пайдаланды. Тоталитарлық биліктің мұндай саясатының
республикалар, әсіресе қала халқы үшін аянышты зардабы болды. Мәселен,
бізде ана тілін білмейтін білімді қазақтардың тұтас буыны қалыптасты.
Оның үстіне әлеуметтік-еңбек, мәдени және қоғамдық-саяси қолданыстан іс
жүзінде шығарылып тасталған қазақ тілі жаңа лексикамен, ұғымдармен және
мазмұндармен мүлде байытылмады, яғни дамымады. Сондықтан да объективті
түрде туған тілді тірілту және өзінің жаңа мемлекеттік мәртебесіне орай
жаппай қолданысқа енгізу үшін тек қана ізгі ниет аздық ететін»
нұрсұлтан назарбаев
Білім беру жүйесіндегі реформаларды бастамастан бұрын мемлекет олар үшін құқықтық негіз қалады
.
1992 жыл 18 қаңтар
«Білім туралы» заң қабылданды
1993 жыл 10 сәуір
«Жоғары білім туралы» заң қабылданды
Елдің жаңа білім беру жүйесі мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, бастауыш (1–4 сыныптар) және орта (7–11 сыныптар) мектептер, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім сияқты бес деңгей бойынша қарастырылды
Бұл салада монополиядан бас тартқан мемлекет оған нарықтық механизмдер енгізуге ықпал
етті. Жаңа типтегі оқу мекемелері (гимназиялар, лицейлер, колледждер, академиялар) пайда
болып, бағдарламалар бұрынғыдан да байытылды, педагогтерге өз тәжірибесінде авторлық оқу
дәрістерін жүргізуге рұқсат берілді. Мемлекеттік жоғары оқу орындарында тегін оқумен
қоса, коммерциялық негізде оқыту да енгізілді.
«Сол жылдары өмірлік жолын таңдаған абитуриенттер үшін экономика және заң мамандықтары, сондай-ақ шет тіліне байланысты мамандықтар мәртебелі болып саналды. 1992 жылы менің Жарлығыммен, оқуы шетелдік мұғалімдердің тартылуымен, америкалық несие жүйесі бойынша жүргізілетін Қазақстандық менеджмент, экономика және болжау институты (ҚМЭБИ) ашылды. Ондағы оқу ағылшын тілінде жүргізіледі. Ол, біздің елді айтпағанда, бүкіл посткеңестік кеңістіктегі принципті түрдегі жаңа оқу мекемесі болатын»
«Біздің болашақты болжау мен стратегиялық көрегендігіміздің бір үлгісі – 1993 жылдың 5 қарашасында бекітілген «Болашақ» халықаралық стипендиясы болды. Мемлекеттің қаржылық жағдайы елеулі шығындарды ауырсынатынына қарамастан, мен елдің болашағын ойлай отырып, ең лайықты деген жас қазақстандықтарды әлемнің үздік университеттерінде оқытуға қажетті қаржы бөлуге пәрмен бердім. Менің ойымша, елді дамытуда және оның гүлденуіне ауқымды үлес қосуда жетекші рөл атқаруға тиісті зияткерлер шоғыры солардан қалыптасуға тиісті болатын. 1994 жылы Қазақстанның 187 студенті АҚШ-қа, Ұлыбританияға, Германия мен Францияға оқуға аттанды»
1993 жыл қаңтар
Ғылым және жаңа технологиялар министрлігінде жаңа қайта құру күтіп
тұрған еді: жаңа Жарлыққа сәйкес қазақстандық ғылыми құрылымдар
республиканың жоғары ғылыми мекемесі мәртебесіне ие болған Ұлттық ғылым
академиясына біріктірілді.
1992 жыл мамыр
Семей сынақ полигоны кешені базасында ядролық технологиялар саласы бойынша Ұлттық ядролық орталық құрылды.
Дәл сол жылдары шешуші ғылыми-техникалық бағыттар бойынша ұлттық ғылыми орталықтар құрыла бастады
ғарыштық технологиялар, радиоэлектроника, информатика мен есептеу техникасы, биотехнологиялар, минералды ресурстар жөніндегі ғылыми орталықтар да пайда болды
«1990-жылдардың бірінші жартысына көз салғанда, біздің ғалымдарымыздың, оқытушыларымыздың, инженерлеріміздің ең ауыр кезеңнің өзінде өз борыштарына адал болып, теңдессіз игіліктер – білім мен жарқын болашаққа деген сенімді сақтай білгенін аңғаруға болады»
Экономикалық дағдарыс ғарыштық, стратегиялық зерттеулер, шығыстану және тағы да басқа жаңа ғылыми-зерттеу институттарының пайда болуына кедергі келтіре алмады. Өзіндік Жоғары аттестациялық комиссияны құру қазақстандық ғылыми кадрлар даярлау жүйесіндегі маңызды қадам болды. Сол арқылы ізденушілер тұңғыш рет республиканың өзінде ғылыми мәртебе берілгені жөнінде дипломдар ала бастады. Аспирантурада жаңа мамандықтарға оқыту қолға алынды.
Тарих ғылымы бұрынғы идеологиялық догмалардан және бағыттардан азат етілді. Бұл бағыттағы маңызды қадам 1993 жылы белгілі тарихшы М. Қозыбаевтың редакциясымен жарияланған «Қазақстан тарихы» оқулығы болды. 1995 жылдың маусымында жаңа Тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасы қабылданды. Тұжырымдамада тарихты оқытудың өзекті мәселелері – тарихи ой-сананың басымдықтары, тарих ғылымының кейбір проблемалары мен тарих ілімінің перспективалары қарастырылды.
Мемлекеттің мәдени саясаты қазақ халқының аса бай мұрасын іздеумен қоса, оның дәстүрлері мен ғұрыптарын жандандыруды да қамтыды – олар елдің күнделікті өмірін рухани тұрғыда байытып, біздің өткенімізді қазіргі кезеңмен және болашақпен жалғауға тиісті еді
1990-жылдардың бірінші жартысындағы заманауи қазақ әдебиетіндегі айқын құбылыстар ретінде Қабдеш Жұмаділовтің «Дарабозын», Герольд Бельгердің «Завтра будет солнце» және «Земные избранники», Иван Щеголихиннің «Не жалею, не зову, не плачу» және «Желтое колесо», Әнес Сарайдың «Еділ-Жайығын» атауға болады.
«9 тамызда өткен мерейтойлық салтанатты жиында сөйлеген сөзімде мен біздің халқымызға және таяуда ғана тәуелсіздікке қол жеткізіп, тәуелсіз мемлекеттер қоғамдастығына тең құқылы мүше болып енген жас мемлекетімізге моральдық қолдау көрсеткені үшін бүкіләлемдік гуманитарлық ұйымға алғысымды білдірдім»
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында театр және кинематография өнерінде өте қызықты туындылар өмірге келді
Маман Байсеркеновтің, Әзірбайжан Мәмбетовтің, Рубен Адриясянның, Жанат Хаджиевтің, Райымбек Сейітметовтің, Есмұхан Обаевтың спектакльдері айтарлықтай табысты жағдайда өтті. 1991 жылы қойылған Әмір Қарақұловтың «Отырардың күйреуі» тарихи драмасы сыншылар тарапынан жоғары баға алды және «Оскар» сыйлығына ұсынылды. Сол жылдардағы фильмдердің бюджеті қарапайым еді, дегенмен аз бюджетті фидьмдер де ең мәртебелі деген халықаралық фестивальдерде мойындауларға ие болды. Қазақстанның жаңа киносының болмысын Әмір Қарақұловтың «Разлучница», Талғат Теменовтің «Махаббат бекеті», Сатыбалды Нарымбетовтің «Жас аккордионистің өмірбаяны», Дәрежан Өмірбаевтың «Кардиограмма» және тағы да басқа фильмдер қалыптастырды.
Қазақстанның бейнелеу өнерінде Салахитдин Айтбаев, Айша Ғалымбаева, Гүлфайруз Исмайлова, Исатай Исабаев, Мария Лизогуб сияқты танымал суретшілермен қоса, жас өнер қайраткерлері де танымалдыққа ие болды: олардың бәрінің де туындылары халықаралық байқауларға қатысып, мұрағаттар мен жеке коллекцияларды толықтырды. Елдің музыкалық өмірі де айтарлықтай өркендеді. 1993 жылы Айман Мұсаходжаева мемлекеттік «Солистер академиясын» құрып, жетекшілік етті. Пианист және педагог Жәния Әубәкірованың авторлық музыка мектебі 1994 жылы, Әлібек Дінішевтің театры мен вокал академиясы 1997 жылы ашылды. Роза Рымбаева, Нағима Есқалиева, Лаки Кесоглу сияқты отандық эстрада жұлдыздары бұрынғысынша көрермендерін тәнті ете түсті.
Тәуелсіз Қазақстандағы спорттық ахуал бірден қызу қарқынмен дамыды: жекелеген спортшылар мен командалар федерацияларға, ассоциация лар мен одақтарға бірігіп, ұлттық біріншіліктерде және спорттың әртүрлі түрінен өткен жарыстарға қатысты
1994 жылғы Норвегияның Лиллехаммер қаласындағы Қысқы олимпиада ойындарында
қазақстандықтар тұңғыш рет өз мемлекеттік туы астында өнер көрсетті.
Сол жолы тұңғыш рет Владимир Смирновтың жеңісі құрметіне олимпиада тарихында Қазақстанның мемлекеттік әнұраны орындалды.
Халықаралық жарыстарға қатысып, жеке және командалық табыстарға кенелген Қазақстанның үздік спортшылары өз елінің мәртебесін абыроймен қорғады. Олардың жеңістері бүкіл әлемнің назарын саясатта ғана емес, сондай-ақ әлемнің спорттық картасында да елеулі орынға көтерілген жаңа тәуелсіз елге аударды.
©️ 03.07.2020
«ҚазАқпарат» ХАА