ОҢ ӨЗГЕРІСТЕР ЖОЛЫНДА

ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАНЫ ТҰРАҚТАНДЫРУ. ӘЛЕУМЕТТІК РЕФОРМАЛАРДЫҢ БАСТАЛУЫ

2 бөлім. 4.ОҢ ӨЗГЕРІСТЕР ЖОЛЫНДА

Экономикалық қайта құру мен жекешелендірудің жаңа кезеңі



НұРСұЛТАН НАЗАРБАЕВ
« Бір мың тоғыз жүз тоқсаныншы жылдардың бірінші жартысы Қазақстан Республикасының нақты егемендігін алуымен, мемлекеттігіміздің негізін қалыптастырумен, саяси және әлеуметтік-экономикалық тұрақтандыруға жұмсаған ерен еңбегімізбен ерекшеленеді. Бұл жолда қол жеткізген үлкен жетістігіміз 1995 жылғы Конституция болды. Жаңа мемлекеттің берік іргетасы қаланғаннан кейін ел экономикасының дамуына жаңа серпін беретін өзгерістер қажет болды. Ең алдымен, болашағымызды айқындайтын негізгі стратегиялық маңызды мәселелерді шешу керек еді. Сонымен қатар алдымызда нарықтық реформаларды аяқтау және экономиканы қарқынды дамыту міндеті тұрды»

1995 жылға қарай Қазақстан экономикасы экспортты және ауылшаруашылық өнімдерін ұлғайту есебінен алғаш рет оң сауда теңгеріміне қол жеткізді.

экономикадағы осындай жүйелі өзгерістер қарқынын күшейту қажет болды

Мұндайда еліміз экономикалық реформа жасауға тек 1993 жылдың қарашасында, айналымға ұлттық валюта – теңге енгізілгеннен кейін ғана нақты кірісті.
Кеңестік шаруашылық үйіндісінен – жаңа өмірге икемді экономика құрып, еркін нарықтық қатынастарға белсене араласып кету үшін екі жыл жеткіліксіз мерзім еді. Бұл – Қазақстанның үлкен жолға енді ғана қадам басқан кезі болатын.

1995 жылдың соңында 1996–1998 жылдарға арналған Жекешелендіру және мемлекеттік меншікті қайта құрылымдау бағдарламасы әзірленді. Бағдарлама келесі жылдың ақпанында бекітілді

Жаңа үшінші кезеңде отандық өнеркәсіптің көшбасшылары – ірі кәсіпорындар және электр энергетикасы мен мұнай өнеркәсібі сияқты стратегиялық салалар нысандары жекешелендірілді. Бұдан былай мемлекеттік меншік жеке қолға тек бір ғана жолмен – сатып алу жолымен көшетін болды.

Атқарылған жұмыс қорытындысы бойынша, 14,5 мыңнан астам мемлекеттік меншік нысандары жекешелендірілді. Осы кезеңде өндіріске капитал салуға жеткілікті ресурстары бар өзіміздің отандық инвесторлар алғаш рет белсенділік танытты.

2 БӨЛІМ. 4.ОҢ ӨЗГЕРІСТЕР ЖОЛЫНДА

Ұлттық компаниялар: мемлекет мүддесі үшін



НұРСұЛТАН НАЗАРБАЕВ
«Өнеркәсіптік кәсіпорындарды жекешелендіру бізді экономикалық саладағы ұлттық мүдделерді қорғау шараларын іске асыруға міндеттеді: ұлттық экономикамыздың іргетасы іспетті қоғамымыздың игілігіне айналған өндіріс орындары, сонымен қатар қашанда мемлекеттің басты назарында болатын табиғи монополиялар салалары қорғалуы тиіс еді»

Табиғи монополияға: темір жолдар, мұнай мен газды тасымалдауға арналған құбыр жүйелері, электр және жылу желілері, телекоммуникация, авиация, әуежайлар, атом өнеркәсібі, сумен қамтамасыз ету, пошта байланысы жатқызылды.

Аталған салалардың маңыздылығын ескере отырып, олардың әрқайсысынан – бақылау пакеті мемлекет меншігінде болатын ұлттық компаниялар жүйесін құруға шешім қабылданды.

Коммерциялық пайда табуды көздейтін мақсаттардан басқа, мұндай компаниялар коммерциялық емес, яғни мемлекет және қоғам қажеттіліктерінен туындайтын әлеуметтік-экономикалық және инфрақұрылымдық мәселелерді шешуді міндетіне алады.

1997 жылы

салалық нарықта жетекші рөл атқаратын негізгі ұлттық компаниялар құрылды.

2 БӨЛІМ. 4.ОҢ ӨЗГЕРІСТЕР ЖОЛЫНДА

Шетелдік капиталдың сенімі



НұРСұЛТАН НАЗАРБАЕВ
«Мен әуел бастан-ақ экономикалық дамудың маңызды шарттарының бірі ретінде – қолайлы инвестициялық жағдай тудыру мәселесіне айрықша көңіл бөлдім. 1990 жылдың екінші жартысында ел басшылығы экономикамызға тікелей капитал салатын шетелдіктерді ынталандыру үшін нақты шаралар қабылдады»

1997 жылдың 28 ақпанында қабылданған «Қазақстанға тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» заң шетел инвесторлары үшін жасалатын жеңілдіктер жүйесін кеңейтті.


Табыс және жер салығының, сонымен қатар мүлік салығының мөлшері: келісімшарт жасалған сәттен бастап, алғашқы бес жылда – 100 процент, келесі бес жылда 50 процентке дейін төмендетілді.

Заң, сондай-ақ импортталатын жабдықтарды, инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға қажетті шикізат пен материалдарды кедендік баж салығынан толық және ішінара босатуды қарастырды.

1997 жылдың қыркүйегінде Қазақстан экономикасындағы тікелей шетел инвестицияларының көлемі 7 миллиард долларға артып, шетел компанияларының келісімшарт негізінде бекітілген ұзақ мерзімді инвестициялық міндеттемелері 60 миллиардтан астам долларға бағаланды.


Шетелдік капитал салымының көлемі бойынша Қазақстан жаңа тәуелсіз елдер арасында алдыңғы орындардың біріне шықты: Орталық Азиядағы барлық тікелей инвестициялардың 80 пайызынан астамы Қазақстанның үлесіне тиді.

1990-шы жылдардың екінші жартысында Қазақстан экономикасына келген ірі инвесторлар АҚШ, Ұлыбритания, Түркия, Оңтүстік Корея, Франция және Жапония компаниялары болды.

Қазақстан халықаралық бизнестің айтарлықтай қаржылық қолдауына ие болып, жаңа сауда кеңістігіне кірді, сондай-ақ жаңа технологияларды және озық басқару әдістерін үйренуге қол жеткізді.
1998 жылдың қыркүйегінде, президенттің төрағалығыммен, құрамына Қазақстан жобаларын жүзеге асыруға қатысқан 11 шетелдік ірі компания мен халықаралық ұйымдардың басшылары кіретін шетел инвесторларының кеңесі құрылды.
Инвесторлармен жүйелі түрде тең құқықты, тиімді диалог жүргізу үшін мемлекетке тұрақты негізде жұмыс істейтін осындай кеңесші-консультациялық орган керек еді.

 

2 БӨЛІМ. 4.ОҢ ӨЗГЕРІСТЕР ЖОЛЫНДА

Ауыл шаруашылығындағы реформалар



1996–1997 жылдарда Қазақстанда 162 мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорны жекешелендірілді

Бірақ нарықтық жағдайда көптеген ауыл тұрғындары мүліктік жарналар мен шартты жер үлестерін өтеусіз алса да, меншігіне алған шаруашылығын дұрыс жолға қоя алмады

Соның салдарынан көптеген өндірістік кооперативтер өз активтерін тиімді пайдаланып, іске жаратудың орнына, қайта өңдеуші және қызмет көрсетуші ұйымдардың акцияларын арзанға сатып, көп ұзамай-ақ негізгі және айналым қаражатынан айырылып қалды.

Мемлекет жүргізген банкроттау шарасы нәтижесінде ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын қордаланған қарыздарынан құтқарып, ауыл шаруашылығы активтерінің меншік иелерін ауыстырды. Еңбек ұжымдары қарыз ауырт палығынан құтылған жаңа кәсіпорындар құруға мүмкіндік алды. Дәл осы тәсілмен елде мыңдаған шаруа және фермерлік қожалықтары құрылды.

НұРСұЛТАН НАЗАРБАЕВ
«Толыққанды нарықтық экономика жағдайында жерге жекеменшіктің болуы міндетті нәрсе деп білгендіктен, жер реформасы туралы талас-тартыс басталған кезде-ақ осы пікірімді дәйекті түрде қорғап, табанды түрде жақтап сөйледім. Халық мүддесін қорғау – мемлекет басында отырған адамның ең бірінші парызы. Сондықтан қоғамдық көзқараспен санасу қажет деп біліп, ерте ме, кеш пе мемлекет шешуші қадам жасайтынына сене отырып, ойланып әрекет жасадық»

2 БӨЛІМ. 4.ОҢ ӨЗГЕРІСТЕР ЖОЛЫНДА

Зейнетақы реформасы: шешімін тапқан күрмеулер



1990 жылдың ортасында зейнетақы жүйесінде іркіліс көп болды. Зейнетақы кешіктіріліп берілді

1995 жылдың өзінде зейнетақы көлемі ақшаның құнсыздануы себебінен үш рет қаралды, нәтижесінде орташа зейнетақы екі есеге өсті

Қалыптасқан экономикалық және демографиялық жағдайға байланысты зейнетақы реформасын кейінге қалдыруға болмайтын еді.

1997 жылдың наурызында Үкімет Зейнетақы жүйесін реформалау тұжырымдамасын бекітіп, сол жылдың 20 маусымында «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заң қабылданды.

1997 жылғы қаңтарда

елде 2,9 миллион зейнеткер болды. Бұл – барлық халық санының 17 проценті.
Зейнетақының өсуі мен зейнеткерлер санының көбеюі мемлекеттік бюджетке қосымша салмақ түсірді.
1995 жылы зейнетақыға 46 миллиард теңге бөлінді, сонымен бірге зейнетақы бойынша берешектер көбейе берді

Реформаның мәні мен маңызы сонда – біз таратушы зейнетақы жүйе- сінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көштік.

Үлгі ретінде Чили моделі алынды. 
Таратушы немесе ынтымақтастық жүйесінде зейнеткерлерді жұ- мыс істейтін отандастары қамтамасыз етеді – зейнетақы солардың жарна- лары мен салықтарынан құралады. Жинақтаушы жүйе – жұмыс берушінің қызметкердің жеке жинақтау шотына аударған қаржысынан құралады, яғни қызметкер еңбекке араласқан кезден бастап өзінің қаржылық қорын жи- нақтайды, сөйтіп өзін-өзі қамтамасыз етеді

2 БӨЛІМ. 4.ОҢ ӨЗГЕРІСТЕР ЖОЛЫНДА

Тұрақтану мен экономикалық өсудің алғашқы көріністері



НұРСұЛТАН НАЗАРБАЕВ
«Экономика мен қоғамды жаңғырту үшін кешенді шаралар жүйесін жүзеге асыру – Қазақстанға КСРО-ның ыдырауынан кейінгі ауыр салдарларды жеңіп, апаттың алдын алуға, сөйтіп, 1990-шы жылдардың екінші жартысында еркін нарық заңдары негізінде жұмыс істейтін мүлдем өзгеше, ашық экономикалық жүйе құруға мүмкіндік берді. Осы нәтижеге жету жолында ескі көзқарастардан арыла алмаған, істің мәніне терең бойлай алмайтын шенеуніктермен текетіресуіме, ал кейде былайғы жұртқа күтпеген тосын іс сияқты көрінетін, бірақ өмір талабымен үндес, ұлттық мүдделерімізбен қабысып жатқан өмірлік маңызды шешімдер қабылдауыма тура келді»

Қазақстанның ЖІӨ

Қазақстанда ішкі жалпы өнім 1996 жылы – 0,5 процент, 1997 жылы – 1,7 процент өсті, сәйкесінше өнеркәсіп өндірісінің көлемі, 0,3 процентке және 4,1 процентке артты. Бірақ 1997–1998 жылдардағы халықаралық қаржы нарығындағы жаһандық күйзеліс бұл жоспардың орындалуына мүмкіндік бермеді.

2 БӨЛІМ. 4.ОҢ ӨЗГЕРІСТЕР ЖОЛЫНДА

Азиядағы қаржы дағдарысы және ұлттық экономикалық мүддені қорғау



1990-жылдарда құрылған Қазақстанның жаңа нарықтық экономикасы- ның тұрақтылығы тек ішкі факторларға ғана емес, жалпы әлемдегі жағдай- ларға да тәуелді еді.

1997 жылы шілдеде Малайзия мен Тайландта қаржы дағдарысы болып, мұның соңы осы елдердің ұлттық валютасының құнсыздануына әкеліп соқтырды.

Ақшаның тап осылай құнсыздануы – бұл елдерде бұрын-соңды болмаған жай еді. Қаржы апаты бүкіл Оңтүстік-Шығысты және Шығыс Азияның бір бөлігін, содан кейін ондаған мемлекеттердің қаржы нарығын тұрақсыздандырып, Латын Америкасына ауысты.

Әлемдік нарықтағы жағдай Қазақстан өндірушілері мен экспорттаушыларына да оңай тиген жоқ.

Мәселен, мұнай бағасы 25 процентке төмендеді, ал 1998 жылы одан сайын құлдырап, баррелі 12 долларға түсті. 
Мыс пен қорғасын күрт арзандады

Ресей Федерациясының үкіметі 1998 жылдың 17 тамызында жариялаған техникалық дефолттан соң, рубль құнсызданды

ол біздің нарыққа ресейлік өндірістің күрт арзандаған тауарларының ағылуына әкелді. Бұл жағдай қазақстандық тауар өндірушілердің позициясын айтарлықтай әлсіретті.

НұРСұЛТАН НАЗАРБАЕВ
«Қаржы саласын тұрақтандыру үшін ұлттық валюта бағамын ретке келтіру керек болды. Валюта нарығындағы теңгенің тұрақтылығын сақтау үшін азаматтар мен банк жүйесіндегі экономикалық субъектілердің сенімін жоғалтып алмауға күш салдық. Ресейдегі жағдай салыстырмалы түрде бірқалыпқа түсіп, Қазақстанда ақшаның құнсыздануы төмендеген кезде – 1999 жылы сәуірде теңгенің еркін өзгермелі айырбасына көшу арқылы бұл мәселені де шештік»

1999 жылдың қорытындысы бойынша елдің төлем теңгерімі едәуір жақсарды, алтын-валюта қорлары өсті, банк жүйесі нығайды. Ең бастысы – өндірістің дамуы қалпына келтірілді.

2 БӨЛІМ. 4.ОҢ ӨЗГЕРІСТЕР ЖОЛЫНДА

Әлеуметтік мәселелерді шешу. Артта қалған ауыр жылдар



1990-жылдардың екінші жартысында қазақстандықтар жақсы өмірдің дәмін тата бастады. Сауда-саттық қызып, дүкендер мен базардағы тауар түрлері көбейді.

НұРСұЛТАН НАЗАРБАЕВ
«Барлық оң өзгерістерге қарамастан, әлеуметтік жағдай, әсіресе аймақтардағы коммуналдық шаруашылықтардың қыс маусымындағы жайкүйі 1997 жылғы дағдарыс кесірінен қиындап кетті. Мен дұрыс жұмыс атқармаған биліктің атқарушы өкілдеріне қатаң талап қойып, ушығып тұрған көкейтесті әлеуметтік мәселелерді тікелей өз бақылауыма алу туралы шешім қабылдадым. Ал жалақы мен зейнетақының берешегі көбейе бастаған сәтте, «егер мәселе шешілмейтін болса, жауапты адамдарды барынша қатал жазаға тартамын» деп Үкіметке қатаң ескерту жасауыма тура келді»

1998 жылғы қаңтарда

1998 жылдың қаңтар айында Елбасының бастамасымен, сол кезде халықтың басым бөлігін құраған күнкөрісі төмен азаматтарды қолдайтын жалпыұлттық қор құрылды.
Жұмыс істеген алғашқы жылдары қор 1 миллиард теңге жинап, тұрмысы төмен 250 мың қазақстандыққа қолдау көрсетті.

1990-шы жылдардың екінші жартысында жалақы мен зейнетақы ұдайы өсіп отырды. 1999 жылы Қазақстандағы орташа жалақы долларға шаққанда 90 АҚШ долларын құрады. Бұл жаңа тәуелсіз мемлекеттер арасындағы ең жоғары көрсеткіш болатын. Осының арқасында қазақстандықтардың кірісі оларға қаражат жинауға мүмкіндік тудырды. Егер 1996 жылы қазақстандық банктердегі азаматтардың есепшотында 11 миллиард теңге болса, 1999 жылы ол 28 миллиардтан асты.

©️ 08.07.2020 «ҚазАқпарат» ХАА