1980-ші жылдардың соңы мен 1990-шы жылдардың басында КСРО аса қиын жүйелік дағдарыстарды бастан кешіп жатты. Мемлекеттің соңғы басшысы, қайта құрудың сәулетшісі Михаил Горбачевқа мұраға қалған көнерген және қабілетсіз кеңестік мемлекеттік машина сыр бере бастаған еді. КСРО ауыр да жүйелі дағдарысты бастан кешіп жатты. Негізінен ол жаңа билік шамасы жетпеген бағзы ішкі проблемалардан туындады, ал қолайсыз сыртқы факторлар бұл құбылысты күшейте түсті.
Өнеркәсіп өндірісі күрт қысқарып, ұзаққа созылған шахтерлер ереуілінен кейін көмір
өндіру айтарлықтай азайып, елдегі мұнай өндірісі апатты деңгейге дейін төмендеді.
Әлемдік нарықтағы мұнай бағасының арзандауы экономикалық ахуалды одан әрі қиындата түсті. 1990 жылы төлем балансының керіс сальдосы 17 миллиард доллардан асты. Елдің валюта резерві сарқылып, ол шетелдік несиелер есебінен ғана өмір сүріп жатты. Шетелдік әріптестер кеңес басшылығына өтелмеген борыштары туралы жиі ескерте бастаған, сондай-ақ әлемде Кеңес Одағының көп ұзамай банкротқа ұшырайтынына сенімділердің қатары да көбейе түскен кез еді.
Мемлекет бюджет тапшылығын жабу үшін баспа станогын бар қуатымен іске қосуға
мәжбүр болды және сол арқылы айналымдағы қаржы массасын көбейтіп, ақыры оны
бақылай алмай қалды.
Сонымен бірге идеология да күйреп жатты. Коммунистік партияның беделі төмендеп, ол
басшылық рөлінен толықтай айырылды. Ұлтаралық қатынастар шиеленісе түсті,
республикаларда тәртіпсіздіктер туындап, дүрдараздық қантөгіс пен соғыстарға ұласты,
жүздеген мың адам босқынға айналды. 1987 жылы Таулы Қарабахтағы әзербайжан мен армян
халқының арасындағы жанжал басталып, арты соғысқа ұласты. Басқа аймақтарда да
ұлтаралық қақтығыстар болып жатты.
«Ол кезде кеңестік Қазақстан үкіметін басқаратын мен оқиғаның бұлайша өрбуі КСРО-ның күйреуіне әкеліп соғатынын білгендіктен, орталыққа талай мәрте ұлтаралық мәселелерге қатысты жауапты да байсалды ұстаным керектігін айтуыма тура келді. Мен президент лауазымында болған кезімде де өз көзқарасымнан айныған жоқпын, сол ұстанымда қалдым. Бұл біздің тәуелсіз елімізді бұрынғы Одақ аясындағы көршілеріміздің басына түскен қасіретті сынақтардан сақтап қалуға септігін тигізді»
Кеңестік басшылықтың күш қолдануға тырысқан әрекеттері кері нәтиже берді: қарсылық күшейіп, тіпті бұқаралық сипат ала бастады. 1991 жылдың көктемінде он бес республиканың алтауы Кеңес Одағын сақтап қалу қажеттігі туралы бүкілодақтық референдумға қатысудан бас тартты.
«Одақ басшылығының тактикалық қателіктерін талдаған, біз КСРО-да болған оқиғалардан маңызды сабақ алдық. Сол сабақтар Қазақстанның алдынан шыққан көптеген қиындықтарды жеңуімізге көмектесті. Ол кездегі республика өнеркәсібінің дені (93 проценті) орталыққа бағынышты болды».
Осынау күйреудің қатерлі салдары да көп күттірген жоқ. 1989 жылдың 19 маусымында қарағандылық шахтерлер ереуілге шықты. Олардың әрекеті аймақтың экономикасын толықтай құлдыратты. Ереуіл толқыны одан әрі өрістесе, Қазақстанды не күтіп тұрғанын көзге елестетудің өзі қорқынышты еді. Өздерінің жеке мақсаттары мен мүдделері үшін қазақстандықтардың санасын қасақана улап, кешегі бейбіт көршілер арасында этностық және діни алауыздық тудырған саясаткерсымақтар отқа май құя түсті.
Қазақстанда қоғамдық жікке бөліну қатері төнді. Орталық республика басшылығына тағайындаған Г. Колбин бұл қатердің алдын алуға дәрменсіз екені түсінікті болды. Ол апатты процестерді тоқтататындай көшбасшы болмақ түгілі, сауатты басшы да емес болатын. Түбегейлі саяси өзгерістердің уақыты келді.
«1989 жылдың мамыр айында мен КСРО халық депутаттарының І съезінің мінберінен елдің мүшкіл жағдайы одақтық биліктің көп жылдық тиімсіз саясатының салдары екенін ашық мәлімдедім»
«Ұлт көшбасшысы қандай болуы қажеттігі және оның артатын жүгі қаншалықты екенін мен талай рет ой елегінен өткізгенмін. Мен үшін ұлт көшбасшысы болу – миллиондаған отандастарың үшін, өз халқыңның тағдыры үшін бүкіл жауапкершілікті арқалау деген сөз»
САЙЛАНҒАННАН КЕЙІН БІРНЕШЕ КҮН ӨТКЕН СОҢ ОРТАЛЫҚТЫҢ ӨТІНІШІМЕН НҰРСҰЛТАН НАЗАРБАЕВ
ЕРЕУІЛГЕ ШЫҚҚАН ШАХТЕРЛЕРМЕН КЕЗДЕСТІ
Шахтерлердің бірінші кезектегі қажеттіліктері қанағаттандырылды. Мұндай келіссөздер
Қарағанды облысындағы барлық шахтер қалашықтарында – Шахтинскіде, Саранда, Абайда
жүргізілді. Көп ұзамай ең өткір мәселелер шешілді де, қарағандылықтар ереуілді
тоқтатты. Бұл кезде КСРО-ның басқа көмір өндіруші аймақтарындағы жаппай толқулар
одан әрі жалғасып, күшейген үстіне күшейе түскен болатын.
«Бұған мойынсұнып отыра беруге болмайтын еді. Мен өзінің бас амандығын ғана күйттеген және әрекетсіздіктен құрдымға батып бара жатқан әкімшілік жүйенің өкілі болғым келмеді. Мен республиканың әл-ауқатын жақсартуды және оның болашағы үшін жауапкершілікті өз мойныма алдым. Сол себепті, Қазақстанның экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі ниетімді жария еттім»
"Тек атқарушы және заңнамалық билік тармақтарының ерік-жігерін ортақ мақсатқа
жұмылдыра алатын президенттік билік қана бүкіл мемлекеттік механизмнің тиімді
қызметін қамтамасыз етіп, экономикадағы қатаң орталықтандырудан арылып,
республика мен оның азаматтарының мүдделерін қорғай алатын еді", - Нұрсұлтан
Назарбаев
Энергожүйелер, темір және автомобиль жолдарының тораптары, алып Одақтың әр қиырындағы бір-біріне тәуелді кәсіпорындар – осының бәрінің кеңес үкіметі жылдарында өзара байланғаны соншалық, олардың қатынасын бірден үзудің зардабы орасан болар еді. Оның үстіне бірде-бір республика қысқа мерзімнің ішінде өзінің әскери қауіпсіздігі мәселесін шеше алмайтын.
Егемен Қазақстанның тұңғыш мемлекеттік актісі бүкіл планетаға біздің еліміздің ядролық қатерден азат, бейбіт өмірге ұмтылысын паш етті
1949 жылдан 1989 жылға дейін полигонда
Түрлі есептер бойынша полигондағы сынақтардан
Күллі әлемнің көз алдында өзінің жарқын болашағына сенімі нық жаңа мемлекет құрылды, тұңғыш
қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтің 1991 жылы 2 қазанда Байқоңыр ғарыш айлағынан
кеңестік-австриялық экипаж құрамында ғарышқа самғауы осы сенімнің символына айналды.
"Сайлаушылармен кездескенде проблемалардан қашқақтауға тырысқан жоқпын, популистік уәделер
де бермедім, керісінше адамдармен ашық әңгімелестім. Сайлаушыларыма елді ауыр сынақтар күтіп
тұрғанын, одан қалайда өту керектігін, себебі тәуелсіздік пен игілікке жетудің ептеп айналып
өтетін басқа жолы жоқтығын түсіндірдім", - Нұрсұлтан Назарбаев
" Жаңа сайлау егемендік ұғымына шынайы және көңілге қонымды мазмұн беруге, Қазақстанның халықаралық беделін көтеруге және Президент лауазымына кім сайланса да оған аса күрделі жағдайда батыл әрекеттер жасау мандатын беруге тиіс еді. Ол қалайда алға басуға шешім қабылдаған елдің айналып өтуі мүмкін емес, қатаң, ауыр әрі қиын қадамдар жасауға тиіс болды"
" Сайлау учаскелеріне 8 681 276 адам келді. 98,8 процент дауыс алған сәтте мен елдің
Президентін ғана емес, болашаққа баратын жолын таңдап, менің маңайыма ұйысқан
еліммен бірге айтып тіл жетпейтін тұтастықты сезіндім"
Қазақстан Республикасы Президентінің ант беру салтанаты өтті. Дәл осы күні
Қазақ КСР-ін Қазақстан Республикасы деп өзгерту туралы шешім қабылданды.
Арада жиырма жыл өткен соң бүкілхалықтық сайлау өткізілген мерейлі күн
мемлекеттік мерекеге – Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті күніне
айналды. Саяси күнтізбеде ол заңды және символдық тұрғыда Тәуелсіздік күніне
ұласады. Тарихи 1991 жылғы президент сайлауы Қазақстанның тәуелсіздікке
қарай жасаған шешуші қадамы болды.
ӘЛЕМНІҢ САЯСИ КАРТАСЫНДА ЖАҢА ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ ПАЙДА БОЛДЫ
ол республиканың әр тұрғынына ел азаматы болудың жоғары құқығын
сыйлады
Алғашқы Қорғаныс министрі болып даңқты армия генералы Сағадат Нұрмағамбетов тағайындалды.
Көк байрақта самғаған қыраны бар, күннің нұры мен шаңырақ, қанатты тұлпар кейпіндегі елтаңба бүгінде бүкіл әлемге танылды. Қазақстанның және бұрынғы одақтас республикалардың ұзақ уақыт аңсаған тәуелсіздікті алу қуанышы біздің халықтарымыздың маңдайына жазған тарих дүбірінің күрделілігін ұғынуға жалғасты.
1993 ЖЫЛДЫҢ 2 НАУРЫЗЫНДА БҰҰ БАС АССАМБЛЕЯСЫНЫҢ ПЛЕНАРЛЫҚ МӘЖІЛІСІНДЕ ҚАЗАҚСТАН БІРІККЕН
ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНА ҚАБЫЛДАНЫП, ӘЛЕМДІК ҚОҒАМДАСТЫҚТЫҢ ТОЛЫҚҚАНДЫ МҮШЕСІНЕ АЙНАЛДЫ.
Құжат Қазақстанның жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшетінін көрсетті.
"Қазақстан аумағының байырғы қазақ жері екенін, мемлекеттің қазақ мәдениеті мен тілін қайта түлетуге ниетті екенін айта отырып, мен қашанда ұлттық белгі бойынша кемсітушіліктерге жол бермеуді және барлық этностар мен мәдениеттерге маңызды қолдау көрсетуді жалғастырып келемін", - Нұрсұлтан Назарбаев.
Экономикалық саясаттың басым бағыттары ретінде банк жүйесін нығайту, еркін баға бағамына көшу, сыртқы сауданы ұлғайту, шетелдік инвестицияларға ыңғайлы жағдай қалыптастыру, тұтыну рыногын толтыру, ең соңында мемлекеттік меншікті жекеге беру нақтыланды. 1992– 1995 жылдар дағдарыстан өтіп, экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізудің қажеттігі туған кезең болды.
"Қазақстан аумағының байырғы қазақ жері екенін, мемлекеттің қазақ мәдениеті мен тілін қайта түлетуге ниетті екенін айта отырып, мен қашанда ұлттық белгі бойынша кемсітушіліктерге жол бермеуді және барлық этностар мен мәдениеттерге маңызды қолдау көрсетуді жалғастырып келемін", - Нұрсұлтан Назарбаев.
Экономикалық саясаттың басым бағыттары ретінде банк жүйесін нығайту, еркін баға бағамына көшу, сыртқы сауданы ұлғайту, шетелдік инвестицияларға ыңғайлы жағдай қалыптастыру, тұтыну рыногын толтыру, ең соңында мемлекеттік меншікті жекеге беру нақтыланды. 1992– 1995 жылдар дағдарыстан өтіп, экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізудің қажеттігі туған кезең болды.
"Қазақстан аумағының байырғы қазақ жері екенін, мемлекеттің қазақ мәдениеті мен тілін қайта түлетуге ниетті екенін айта отырып, мен қашанда ұлттық белгі бойынша кемсітушіліктерге жол бермеуді және барлық этностар мен мәдениеттерге маңызды қолдау көрсетуді жалғастырып келемін", - Нұрсұлтан Назарбаев.
©️
01.07.2020
«ҚазАқпарат» ХАА
