Қаз, аққу, марал және самұрық тотемдері
«Ерте заманда Қалшақыдыр деген батыр қолбасшы болады. Ол қол бастап, шеру тартып, талай-талай жеңісті жорықтарды бастан кешкен батыр екен. Бір жолғы шайқаста ауыр жаралы болып, елсіз иен далада жалғыз жатып қалады. Жарақаты жанына батып, өлiмшi халде жатқан батырға аспаннан бір ақ қаз (аққу) ұшып келіп, аузына су тамызып, өзі жүре алатын халге келген соң, оны бір көлдің жағасына бастап барады. Аққу болып, құбылып келген бұл ақ қаз бірден перизат ақ қызға айналады да, батырдың жарақатын емдеп жазады. Сосын екеуі үйленеді, қыз жүкті болып, ұл табады. Оның атын Қазақ деп қояды. Қазақтан Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс атты үш ұл туады. Акарыстан – Ұлы жүз, Бекарыстан - Орта жүз, Жанарыстан Кіші жүз тарайды», - дейді ата шежіреміз.
Бұл аңызда казак халқының негізін салған кыз бейнесі басым орынды ұстайды, аққу-қаздың кейпіне кіріп, аспаннан ұшып келіп, көлге шомылған перизат аруларға ғашық болып үйлену казақ ертегі-аңыздарында көп кездеседі. Бұл аңыздың тегі аналық дәуірде аққу-қазға сыйынып, оны тотемдік нышан етіп табынған алғашқы аналық дәуірдің сәби санасынан пайда болғандығы байқалады», - деп жазған ол өзінің зерттеулерінде.
Енді З.Сәніктің осы тотемдік бейнелерге қатысты зерттеулеріне тоқталып өтейік:
Мұңғылдар өзінің арғы атасын аққудан таралған десе, Тобыл татарлары өздерінің тегінің тоты мен каздан тарайтындығын аңыз етіседі екен. Шор, якут халықтарында Карға деген тайпа аттары, Тыва мұңғыл халықтарында құс, Карға деген ру аттары кездеседі. Қазақтың басқа тайпаларында да өзін адам мен хайуанның кездейсоқ табысуынан тарататын жайттар табылады.
Әйгілі ғалым Әлкей Марғұланның бір еңбегіндегі келтірген деректерге қарағанда, Банғам Тұғыр ұл дәуірінде кедейлер Ғұндар сияқты маралға табынған. Банғамның шешесі аңшыбатыр болған. Көп жыл ел сұраған, өзіне мұнара жасатқан, оны түнде бөрі күзеткен.
Хайуанаттар жөнінде айтылатын енді бір бөлім мифтік аңыздарда кейбір хайуанаттардың адам баласына әкелген жақсылығы, қиын-қыстау күндерде адамды апаттан, бейнеттен құтқарғандығы сөз болады. Мысалы, «Каңғырған адам» деген ертекте хан қызымен уәделесіп, ханның алып кара кұс әкеткен алтын жылқыларын әкеле жаткан кедей жігітті хан кызына таласқан бай баласы ен далада алдап қолға түсіріп, қастандықпен қол-аяғын қырқып тастап, әкеле жаткан малын тартып әкетеді. Осындай бейнет тартып жатканда жігітке бір аксак марал жолығып, оны ажалдан құтқарады да, ақыры мұратына жеткізеді. Мұндай аңыздар, жоғарыда айтқанымыздай, ғұндар мен кедейлердің маралға табынуына себеп болған деп межелейміз. Сол сияқты қиял-ғажайып ертегілердің бірінде жігіт қыз ақылы бойынша бір бәйтеректің түбіне келіп ұйықтайды. Ондағы қара құстың балапанын айдаһар жемек болғанда, жігіт оны өлтіріп, балапанды қорғап қалады. Сондықтан, алып қара құс жігітті мұратына жеткізеді. Бұдан өзге киелі бура, қошқар, бұқа, жүйрік аттардың адамды апаттан құтқарғандығы, тіпті жігітке естелік үшін қалдырған бір уыс түгі, бір тал қауырсынын тұтатса болғаны, ғайыптан пайда болып, жігітті мұратына жеткізгендігі туралы айтылатын мифологиялық аңыздар бізде жетерлік.
Қиял-ғажайып ертегілерде хайуанаттар молынан кезігетіндігіне және маңызды ролі болатындығына қарай мынадай дәлел келтіре кетпекпіз.
«Ертөстік» - қиял-ғажайып ертегілердің ең тамашасы. ЕрТөстікті шешесі шаңырақтағы керулі тұрған кер биенің төстігін жеген соң туады. Сондықтан, оның атын Төстік қояды. Ертөстік батырлық сапарына аттанып, алғашқы апат мыстан кемпірге тап болысымен-ақ, батырдың аты Шалқұйрыққа тіл бітіп, адамша сөйлейді. Алда болатын қатерді болжап, одан құтылудың жолын меңзейді. Жалмауыздың аузынан, Бапы ханның қатерлі ордасынан, Темір хан мен Кеще ханның саналуан айласынан сол Шалқұйрық аттың ақылымен құтылып шығады.
«Күн астындағы Күнікей қызда» да оқиға алтын мүйізді киікті бір баланың ханға тарту етуінен басталады. Кейін хан баланың көзін құрту үшін оны қиырға алтын мүйізді киіктің тағын тауып әкелуге жұмсайды. Мұны табу жолында қоян жол бастайды. Одан соң, Күн астындағы Күнікей қызды тауып әкелуге жұмсайды. Хан Күнікейден аумаған қырық қызды катар қойып, осының ішінен өзің таңдап ал дегенде, бұрын баланың өзі шұңқырдан құтқарып, жақсылық істеген құмырсқа келіп, калын қыздың ішінен Күнікейді тауып береді.
«Алтын сақада» әкесі опасыздық істеп, мыстан кемірге мек болған бала, ол жұртта қалған алтын сақасын әкелемін деп, жылқыға ат ұстап міну үшін барғанда, бір қотыр тай тіне қарайды. Бұл тайға жүген салғанда, қотыры жазылып Қым салғанда, құнан болады да, айыл тартканда бесті, мінген тұлпар болып шыға келеді. Кемпірмен сайысып әлсіреге кезде, балаға қарлығаш көмектесіп, төрт төбетіне хабар келеді де, өзінің төрт төбеті барып, мыстанды өлтіріп, бала мұратына жетеді.
«Уәзір балада» уәзір баланың көзін жоғалту үшін патша оны не түрлі қатерлі шаруаға жұмсайды. «Онда бар да, мұнда әкелді тауып кел» деп қинайды. Мұны бала құдықта жатқан бақаның сілтеген жолы бойынша ақыры тауып әкеліп, мұратына жетеді.
Дәл сол сияқты «Сиқырлы тас» деген қиял-ғажайып ертекте бай баласы асыл тасты бір мысық, бір бүркіт, бір тазының көмегімен табады. Көріп отырғандарыңыздай, қазақ қиял-ғажайып ертегілерінің өзінде-ақ хайуанаттар кездесіп отырады. Оның бір бөлігі батырлықты сынаудың өлшемі болса және бір бөлігі қысылғанда, басқа күн түскенде жебеуші, құтқарушы ретінде көрсетіледі. Былай қарағанда, қазақтың қиял-ғажайып ертегілерін хайуанаттар ертегілерінің мифологиялық түрі деуге де болады [5].
Самұрық құс мифологиясы
«Самұрық - біріне аналық сипат тән, екіншісі құс сипатындағы екі басы бар, бір қанатын жайғанда бір айшылық жерге жететін, қанатының екпінінен жел соғып, көз жасы жерге жауын болып құйылатын, жауына сұсты, жүйрік, қайратты, сиқырлы зооантропоморфтық образ [9].
Сонымен қатар ол құс өлгенімен, қайта тіріле алады. Өлгенде де, тірілгенде де от болып жанады. Бұл құстың аты - самұрық. Шығыс пен батыс мәдениетінің бәрінде дерлік от - құдыреттіліктің, күштің, жоқтан бар жасаудың, қала берді үміттің көзі ретінде сипатталатын жаратылыс иесі.
Ілкі замандарда біз өмір сүріп жатқан ғаламды үш бөліктен тұрады деп елестеткен. Жер бетін кәдімгі біз секілді адамдар мекен етсе, жер астында әр түрлі қара күштер мен қаскөй жаратылыс иелері мекен етеді-міс. Ал зеңгір көк аспанды қанатты тіршілік иелері мен адамға дос пиғылды кейіпкерлер тұрағы деп елестеткен.
Нақтырақ айтқанда,
бірінші бөлік - аспан - Тәңірі тұрағы;
екінші бөлік - жер - адамдар мен сиқырлы киелердің мекені,
үшінші бөлік - жер асты - зұлым күштердің қонысы.
Ал біз сөз еткелі отырған самұрық құс осы үш әлемді өзара байланыстырушы күш деп танылған.
Енді Шаяхметов атындағы тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы (2016 жылы шыққан) құрастырған көлемді еңбекте самұрық құсқа қатысты топтастырылған пікірлерге назар аударып көрейік [9]:
Қазақ фольклорындағы діни сенімдердің негізінде пайда болған мифтік бейнелердің бірқатары жаратылыс туралы шамандық нанымның негізінде қалыптасқан бейнелер қатарынан тұрады. Шамандық түсінік бойынша әлем үш бөліктен тұрады.
«Түркі мифологиясындағы басты зооморфты кейіпкерлердің бір ретінде алып қарақұсты алуға болады. Қазақ фольклорында оны бір де алып қарақұс деп атаса, енді бірінде оны самұрық деп атайды. Бұ Мифтік бейненің атауының шығу тегі туралы ғалымдардың пікірі са алуан. Зерттеуші П.Т.Әуесбаева «Ертегі поэтикасындағы Самұры образы» атты мақаласында: «Зымырық құстың түркі халықтарын - дағы атауы да алуан түрлі: Самұрық, Симыр, Семір, Синамарка, Замурак, Зюмород, Зумрад, Алып-Қарақұс. Парсы тілінде «Семиург отыз құс» деген мағына береді. Көне түркі тіліндегі «Semirgyr otti qys деген сөздің мағынасы Авестадағы көк Тәңір иесі әлемдік таңғажа йып жақсылық образындағы мазмұнмен сәйкес. Ол кейінгі «бақЬ құсы» деген ұғымдарға ауысқан, - дей келіп, «Бұл образдың дүние жүзілік фольклорда кездесетіндігіне, көне үнді мифологиясындағ қасиетті Құс Гарудамен, шығыс славяндарындағы Ногай неме Нағай атты құспен көп ұқсастықтарының бар екендігіне тоқталады.
Зерттеуші П.Бисенбаев «Қазақ дастандарындағы мифологиялы ұғым-түсініктерден туған бейнелер» атты мақаласында «самұрық кү Тың дастандар мен ертегілердегі негізгі міндеті – ұзақ қашықты бағындырып, басты кейіпкерді бір әлемнен екінші әлемге жеткізу» екендігіне тоқталады.
Қазақ фольклорындағы қай шығарманы алмайық, алып қарақұс алып бәйтеректің басын мекендейді. Ғалым С.Қондыбай бұл бейне туралы мынадай анықтама береді:
Жылан мен Қарақұс – дуалистік образдар. Олар — бәйтеректің екі бөлігінде тұратын мәңгі жауласушылар, олардың тепе-теңдігін қалпына келтіруші – адам.
Дуалистік қарақұс пен жылан бір-біріне жау болғанымен бір дүниенің, бір образдың ажыратылған екі жағы болып табылады. Көне түрКілік «кер юTпа» (кер жұтпа немесе қара жұтпа) мифтік образы екіге бөлініп, «кер Илан» (кер кер Жылан – қара Жылан және кер құс — қара құс) деп көрсетілген. Яғни, олардың ежелгі мифтік образы құс пен жылан бейнесін ұштастырған құбыжық пішінді болған деп шамалаймыз.
Алып қарақұс - медиатор, үш дүниені жалғастырушы. Ол батырды жер астына, аспанға шығара алады. Үш дүниеге қатынайтын іс жүзіндегі «аспан көлігі» болып табылады.
Фольклорлық туындыларға көз сала отырып, осы самұрық немесе алып қарақұстың бірнеше сипатын ашып беруге болады:
• Бірінші сипаты құстың екпінінде.
Қай шығармада болмасын, самұрық ұясына қайтып келе жатқанда алдымен қатты дауыл тұрып, дауылдың артынан бұршақ аралас жаңбыр жауады, жаңбырмен қабат суылдаған дауыс естіледі. Ертегіде дауылды алып құстың қанатынан тұрған жел, жаңбыр – балапандарын жоқтап Жылаған құстың көзінің жасы деп түсіндіреді. Көз жасы нөсер жауынды, қанатының екпіні ұйтқыған желді елестеткен құстың денесі де, салмағы да оңай болмасы анық.
•Осы жерде құстың екінші сипаты - оның салмағы байқалады.
Дәу қарақұс суылдаған бетімен бәйтерекке келіп қонғанда, бәйтерек майысып, сынып қала жаздайды.
• Самұрықтың сипатындағы үшінші ерекшелік – оның дене тұрпаТының алыптығында.
Ертегіде: «Бұл дәу қарақұс самұрық екен. Самұрықтың үлкендігі сондай, жайып жібергенде бір қанатының өзі бір айлық жерді алып кетеді екен» деп суреттеледі.
«Ер Төстік» ертегісінде: Самұрықтың екі басы бар екен: бір басы адамдікіндей, бір басы құстыкіндей екен. Самұрықтың адам басы Төстікке тіл қатады, - деген үзіндіден самұрық бейнесін анығырак елестетуге болады.
Қазақ ертегілерінде самұрықтың бір басы адамдікіндей деп сипатталып, адам кейпіндегі басы ертегінің қаһарманымен сөйлеседі. Ертегіде «самұрықтың бір басы адамдікіндей» деген сипаттамамен ғана шектелгенімен біз оны ана сипатында деп нақтылағымыз келеді. Бұл пікір біз самұрық бейнесіне типологиялық талдау жасау арқылы келдік.
«Қисса Қаһарман» дiни дастанында (1888, Қазан) дию, самұрық құс, үлкен жайын балық, су астын мекен ететін жетпіс басты жалмауыз, айдаһар сияқты ертегілік кейіпкерлер бар. Батыр жырлардың кейіпкері сияқты Қаһарман жаумен жалғыз шайкасады. Ол үш әлемді еркін аралайды, үш әлемде жүріп ерлік көрсетеді: шамандық нанымдағы үш әлемді байланыстырып тұрған әлемдік ағаш - Құрма ағашын мекендейтін Самұрық құсқа мініп, Қап тауынан асып ұшады.
Самұрық туралы дінге кірген жеті диюден естіген Қаһарман құрма ағашындағы ұядағы Самұрықтың үш балапанын жыл сайын жеп кететін айдаһарды Қап тауына ұрып өлтіреді. Бірақ та ертегі мен батырлық жырларда Самұрық көбіне алып бәйтерекке ұя салатын болса, бұл дастанда ол мұсылман дүниесі үшін қасиетті саналатын құрма ағашын мекендейді.
- Бар, – деді, - мына жерде Самұрық құс,
Сіз барып Самұрықпенен болыңыз дос.
Самұрық өзі мықты, өзі ұшқыр,
Тау басынан келеді ертелі-кеш.
Сондай-ақ «Бөген батыр» жырында Самұрық құсы былайша көрiнiс табады:
Жаңбырлатып, шықтатып,
Тау қабақтай домалап,
Тас бұршақтай жапалап,
Алыстан жерді қуырып,
Самұрық құс келеді.
Келе салып самұрық
Баланы жұтпақ болады.
Үш бірдей балапан:
- Айналайын, анеке,
Ойбай жұтпа, - деп, - баланы,
Алқымынан алады.
- Олай болса, балам - деп,
Көтінен саңқып тастайды.
Бұл саңқып тастағаннан кейін, Самұрық:
- Неге жұтпа деп айттыңыз? – деп сұрайды.
- Өлтірме деп айтқанымыз, бұл адам бізді дұшпанымыз – екі айдаһарды өлтірді, - дейді. Сондықтан өлтірме деп айтқанымыз, – дейді. Заты хайуан ғой, солай болса да адам қадірін біліп, өзінше сыйлық көрсетті».
Самұрық құстың көмегі мотиві, сондай-ақ «Шынтемірұлы Төрехан», «Ер Төстік», «Керқұла атты Кендебай» ертегілерінде кездеседі.
«Шыңырау» күй аңызында: «Бұрын осы дүниеде бір үлкен көл болған екен. Оның ар жақ-бер жағы көз жеткісіз, әрі түпсіз шыңырау екен. Сондықтан жұрт оны «Шыңырау көлі» деп атасып кетеді екен.
Осы көлден күзде жылы үйекке қайтатын Самұрық деген алып құстың өзі әзер ұшып өткенде балапандарын алып өтуге дәрмені жоқ самұрықтың зары төрт әуенмен шертілетін күй болған» делінеді.
Ықыластың «Шыңырау» күйінің шығуына ел ішінде айтылатын аңыз әңгіме себепші болса керек. Сол аңыз әңгіменің бір нұсқасы былай айтылады:
«Ертеде қанаты туырлықтай Шыңырау деген самұрық құс болыпты. Шыңырау адам аяғы жете бермейтін жапан түзде өсіп тұрған алып бәйтерекке ұя салады екен. Сол ұясында жұмыртқа басып, екі жылда бір рет жалқы балапан шығарып жүреді. Балапаны қара қанат болып, жетіле бастағанда төңіректің аң-құсы жанынан безіп жоғалып кетеді екен де, самұрық құс қомағай балапанына айшылық алыс жерлерден шеңгелдеп жем тасиды екен. Бірақ, амал қанша, айшылық алыс жерлерден таңын созып, топшысын талдырып, өліпөшіп жеткенде балапаны ылғи ұяда жоқ болып шығады. Сөйтсе, сол төңіректі мекен еткен бір әбжылан Шыңырау жем іздеп кетісімен, бәйтерекке өрмелеп шығып, балапанды лебімен тартып, жұтып кетіп жүріпті.
Осы оқиға жыл сайын қайталана беріпті. Содан Шыңырау әбден зәрезап болып, қасірет шегіп, қиян шеттен жем алып келе жатып, бауыр етіндей балапанын ойлағанда, ағыл-тегіл жылайды екен.
Сонда Шыңыраудың көз жасы жерге нөсер жаңбыр болып құйылады дейді. Енді бірде, туырлықтай қос қанатын құшырлана серпіп, балапанына жетуге асығып ұшады екен. Ондайда, жер бетінде жойқын дауыл тұрып, жел екіленіп, екпіндей соғады дейді.
Күндердің күнінде Шыңыраудың топшысы ағарып қартаяды. Бұл өмірден енді ұрпақсыз өтем-ау деп, уайымдап жүргенде тағы да бір жұмыртқа көріп, балапан басып шығарады. Кешікпей-ақ, балапани басы бақырдай қара қанат құс болып, өсіп жетіледі. Көзіне көрінген алмап-жалмап, қақшып жұтып, төңіректің ұсақ-түйек аң-құсына тоймайтын болады. Сол кезде Шыңырау жалғыз балапанына жем іздеп қинала-қинала тағы да алыс сапарға ұшып кетеді.
Сол заманда елдің шетінде, желдің өтiнде, жаудың бетінде жүріп ел-жұртына қорған болған Айдос атты бір батыр болады екен. Бірде Айдос батыр жол жүріп келе жатып, мидай далада елді торыған жау. мен соғысып жүріп, елсіз-күнсіз қиян-шөлге шығып кетеді. Ай жүріп апта жүріп, астындағы аты шөлге шыдамай ұшып өледі. Сонда Айдос батырдың өзегі талып, көзі қарауытып келе жатса мидай далада бір алып бәйтерек өсіп тұр дейді. Сол жерде батыр бәйтеректің көлеңкесін саялап, дем алуға тізе бүгеді. Дем алып отырса, бәйтеректің ұшар басынан шырылдаған балапан дауысы естіледі. «Бұл неғылған балапан?» деп қараса, бәйтеректі бірнеше сақина етіп ораған бір әбжылан ұядағы балапанды арбап, жұтуға оқталып тұрғанын көреді. Сол жерде Айдос батыр селебесін Қынынан суырып, әбжыланның басын шауып тастайды. Балапан болса, адамша сөйлеп, Айдос батырға алғысын айтады, жай-жапсарын түсіндіреді.
Осы кезде аяқ астынан дауыл тұрып, алып бәйтеректі сықырлата ырғайды. Бұған балапан қуанып, Айдос батырға бұл дауыл шешесі Шыңыраудың қанатынан ескен желдің екпіні екенін айтады. Әлден уақытта шүмектеп жаңбыр жауады. Балапан одан сайын қуанып, мына жаңбыр жақындап қалған шешесінің көз жасы екенін айтады. Сонан соң Айдос батырға: «Менің шешем алыс жолдан шаршап, уайым шегіп, ашуланып келе жатыр ғой. Келген бетте көзіне түссең жазым етуі мүмкін. Ашуын басқанша менің қанатымның астына жасырына тұр», – дейді. Айдос батыр балапанның айтқанын істейді.
Айтқанындай, кешікпей-ақ самұрық құс та жетеді. Сықырлатып ағаш басына қонады. Балапанының амандығын көріп шексіз қуанышқа бөленеді. Бауырына қысып мауқын басады. Сол кезде ғана секем алып, балапанынан: «Адам иісі шығады ғой!» – деп сұрайды.
Балапан шындықты жасырмай, болған оқиғаны бастан-аяқ айтып береді. Сонда самұрық құс балапанының қанатын көтеріп: «Ей, адам баласы, аспан астында менен күшті жоқ қой деуші едім. Қателеседі екенмін. Жер бетінде сенен ақылды, сенен күшті, сенен бақытты тіршілік иесі жоқ екен. Құдіретіңе құлдық, қолымнан келген жақсылығымды аямайын, қалауыңды айт», - дейді. Айдос батыр шөл далаға ұрынып, еліне жете алмай келе жатқанын айтады. Содан самұрық құс Айдос батырды қанатына отырғызып алып, әп-сәтте еліне жеткізіп салған екен дейді.
Самұрықты кейде қазақтар зымырық деп те атаған. Сонымен бірге адамның қалағанын болдыратын мифтік сиқырлы тасты зымырык. тас деп атаған. Ал кыргыздар мен түрікмендер де самұрықты Зымырық деп атай береді.
Самұрық құс ирандық мифологияда көреген құс Симург түрінде сомдалса, Телеуіт аңызында оны тырнағы мыстан жасалған алып құс, ал «Ырық бiтiгте» қанаты алтын алып құс деп бейнеленеді. Иран мифологиясындағы Симург тағдырды басқарып, емдік қабілетке ие болады.
Қазақ фольклорындағы самұрық құстың атқаратын қызметі мен ерекше қасиеттері ежелгі Мысыр елінің мифтік кейіпкері Феникс бейнесімен астасып жатыр. Ежелгі Египетте Феникс атты алтын қанатты құс өмір сүріпті деседі. Аңыздағы мәңгі өмір сүретін құс бес ғасыр жасайды екен. Және ұзақ өмірінің соңында Феникс Күн пірі Ра ғибадатханасына келіп қонады. Көпшілік құсқа сый-сыяпат жасап, құрмет көрсетеді. Рәсім соңында оны өртейді. Үш күннен кейін Феникс күлінен қайта түрленіп, тіріліп шығады. Зороастралық мифологиядағы Самұрық - барлық құстардың патшасы. Ол әйел кеуделі алып бүркіт немесе арыстан басты жыртқыш құс кейпінде бейнеленген.
Ал қазақ фольклорындағы Самұрық – ұябасар, аналық құс. Оның ұясындағы шырылдаған балапандарын төменгі дүниенің айдаһар сипатындағы ажалынан ортаңғы дүниенің адам сипатты иесі аман алып қалады. Ал самұрық аспан әлемі-аруақтар мекенін, жер беті-пенделер мекенін, жер асты-қараңғы сиқыр әлемін еркін шарлап, мәңгілік өмір сүргенімен, балапандарын айдаһардан арашалап алуға дәрменсіз. Оның дәрменсіздігі - жеке басына қатысты дәрменсіздік емес, уақыт алдындағы дәрменсіздік. Мәңгілік бейне бола тұра самұрық та кеңістік пен уақытқа тәуелді. Балапандарын басып шығарған аналық құс сол балапандарына тіршілік нәрін сыйлау үшін алыс сапарға аттануға мәжбүр. Сол сапардан қаншама асығып оралғанымен, ажал-айдаһардың балапандарын жұтатын сәтіне дөп келе алмайды. Өйткені қай әлемге болмасын еркін ұшып бара алатын самұрықтың таланына бұл уақыт аралығын қиып өтуді жазбаған. Балапандарына бөлінген өлшеулі уақыт таусылған сәтте басқа кеңістікте жүрген самурык оларға жете алмайды. Бірақ осы жерде самұрыққа жәрдемші ретінде адам сахна төріне шығады. Ол айдаһарды өлтіріп, балапандарды ажалдан аман сақтап қалады. Нәтижесінде самурык кус адам ның мақсатына жетуіне жәрдемдеседі.
Бұл сюжеттен халқымыздың тіршілік туралы танымы көрінеді. Дөңгеленген тірлікте бәрі бір-бірімен тығыз байланысты. Жаны бардың да, жансыздың да жу ген қызметі, өзіндік қасиеті бар. Олар Жаратушы иенің әу баст жоспары бойынша әрекет етпек. Сөзіміз дәлелді болу үшін ер мәтініне үңілейік:
«Үлкен жалғыз түп бәйтерекке келіп саясында демалып отыр еді. «Әй, адамзат, бізді Өлімнен құтқар, құтқар!» - деп шырылдаған самұрық құстың балапандарының даусын естіді. Хасан: «Бұл мүсәпір. лерге не болды?» - деп қарап еді, бір үлкен айдаһар жылан балапан. дарды жұтуға әзірленіп, бәйтеректің басына қарай жылжып өрмеден бара жатыр екен. Хасан көп ойланбай, дереу қынаптағы қылышын суырып алып айдаһарды бірнеше жерден шауып өлтірді. Самұрық кустың балапандары өлімнен аман-есен құтылғанын біліп, Хасанға көп рақмет айтты, ашығып отырған балапандар айдаһардың етін жеп тойып алды. Дәл осы кезде қатты жел тұрып, нөсер-жаңбыр жауды. Хасан балапандардан сұрады: «Бұл не қылған жел, не деген нөсер-жаңбыр?» - деп.
Балапандар айтты: «Бұл жел емес, біздің анамыздың қанатының лебі, ал жаңбыр дегеніміз - біздің анамыздың көз жасы. Біздің анамыз жылда осы бәйтеректің басына жұмыртқалып, балапан басып шығарады екен. Анамыз балапандарына тамақ іздеп кеткенде, о жаңағы сіз өлтірген айдаһар інінен шығып, біздің анамыздың басып шығарған балапандарын жеп қояды екен, біздің анамыз келгенше қайтып ініне тығылып қалады екен. Қазір біздің анамыз аң аулап қайтып келе жатыр, біздерді тірі көремін бе, әлде айдаһар жеп қойды ма деп жылап келе жатыр. Міне, ол жаңбыр емес, біздің анамыздың Көз жасы», - деді.
- Біздің анамыз, - деді балапандар, - адамзаттың етіне сондай құмар. Сізді көрсе, дереу жұтып жіберуі мүмкін, сондықтан сіз) біздің қанатымыздың астына жасырына тұрыңыз, - деді. Хасан балапандардың қанатының астына жасырынды. Бір мезгілден кейін самұрық құс келіп бәйтеректің басына қонды. Самұрық құстың салмағынан бәйтерек иіліп жерге тиді. Балапандарының тамағына көп бұғы, киік, тағы басқа аңдарды алып келіп үйіп тастады. Балапандарының тірі екенін көріп көз жасы тыйылып, қуанып кетті. Дәл осы кезде жадырап күн де шығып, катты жел де тыйылды. Бір кезде самұрық құс тамсанып жан-жағына қарай берді: «Адамзаттың иісі шығады, сендер көрген жоқсыңдар ма?» - деді. Балапандар айтты: «Егер сіз бір қасық қанын кешсеңіз, біз адамзатты көрсетелік», - деді. Самұрық «мақұл» дегендей бас изеді, балапандар қанатының астындағы Хасанды көрсетіп еді, самұрық Хасанды жұтып жібере жаздады. Балапандар шыр-шыр етіп, анасының тамағынан ұстай алды».
Қазақ фольклорында алып құс балапандарына көмектескен ертегі кейіпкерін жұтып жіберуге ұмтылады. Балапандары шырылдап, оның көмекейін тістелеп, жұтуына кедергі жасайды. Кейіпкерді қайта құсқанда бас қаһарманның бойына ерекше қуат бітіп, өмірге қайта келгендей болады. Мұның өзі самұрықтың жасампаздық қасиетін көрсетеді.
Алып қарақұс өзінің неліктен қаһарманды жұтпақ болуының себебін былайша түсіндіреді: Құйын батырға «сені жұтқанда, саған мың кісілік қасиет беретін еді» десе, Аю дәуге «адамзат баласының артығы етіп шығаратын едім» дейді, ал «Ханшeнтай» ертегісінде ол аяқ-қолынан айрылған үш батырды жұтып, бұрынғы дене мүшесі түгел болған қалыптарына түсіріп береді.
Көп ертегілерде самұрық қайта құсқанда, қолы Жоққа қол бітеді, көзі жоқтың шырағы жанады. Сөзіміз дәлелді болу үшін ертегі мәтініне үңілейік
«Ханшeнтайға: «Маған сен көп жақсылық қылдың, қартаймасам, сені жер жүзіне шығарар едім. Маған осы үш баланы сен бердің. Сенің хақыңды бұл дүниеде өтей алман. Сен маған құлан менен бұланнан алпыс айғыр алып кел. Мені жемде. Сонымен мен сені алып ұшып көрейін. Ханшeнтай мылтығын мойнына салып, ертеменен жүгіріп кетті. Құлан мен бұланның алпыс айғырын алып келді. Қарақұс соның отызын жеді, отызын артып, Ханшeнтaйды мінгізіп алып жүрді. Бағанағы қатынын тастаған жерге келді. Үстіне сол малын, жанын артады. Бәрін де артып алып, ұшады көкке қарап, «Былай қарағанымда, бір айғырдың етін сал аузыма, былай қарағанымда, екі айғырдың етін сал аузыма», - дейді. Ханшeнтай айтқанын қылды, былай қарағанда, бір айғырдың етін аузына салды, былай қарағанда, екі айғырдың етін аузына салды. Алып ұшып жүргенде, бір күншілік қалғанда, айғырдың еті таусылады. Ханшeнтай сасқанынан қоң етін кесіп алып, аузына тастай береді, адам етінің күшіменен Қарақұс жер жүзіне жетіп келді. Алып келсе, бұрынғы тастап кеткен үш алып боғын жеп, сіздігін ішіп, киімінің жамауын пісіріп, етігінің қонышын пісіріп жеген екен. Сол күнде жамбасы таусылған екен, сол күнде келмесе, үшеуі де өледі екен. Қарақұс айтты: «Бұл не қылған адам?» - деді.
Ханшeнтай айтты: «Бұл үш кісі – менің Жолдасым», - деді. Қарақұс айты: «Жақсылыққа жаксылык», - деп үшеуін үш асап, үш тастады, үшеуі үйден шыққан қалыбына түседі. Қарақұс айтты: «Е, Ханшeнтай, баяғы маған адам етін бердін, бул өзіннің кон етін болған, ал», — деп, етін қайтып құсып тастайды. «Бұл етті конына жапсыр», – дейді. Ханшeнтай жапсырды.
Бұрынғы калыбына түсті. Карақұс: «Енді қош, есен бол», – деп қайтып кетті».
«Уикипедия» ашық энциклопедиясында: «Самұрық - қазақ мифологиясындағы екі дүние арасындағы дәнекер болатын алып кұс Самұрық құсы Әлемдік ағаштың шыңында тұрады. Аңыз бойынша Самұрық өлгенімен, қайта тіріле алады. Өлгенде де, тірілгенде де от болып жанады. Самұрық құсы адамша сөйлесіп, аңыздың негізгі кеиіпкеріне өз рахметін айтады. Ұшқанда күннің бетін көлегейлей ынтымаққа бастайтын алып құс; қуаныштан шаттанып күлгенде аузынан будақ-будақ төгіліп аппақ гүлдер түсетін ғажайып құс; мұңая тұрып Жылағанда жасаураған көзінен мөлдіреп моншақ-моншақ маржан төгілетін ғаламатқа бергісіз құс.
Қазақ даласында 80 миллион жыл бұрын өмір сүрген Самұрық құстың қаңқасы табылды. Ғалымдар алыптығымен ерекшеленген құсқа «Samrukia nessоvі» деген атау берді. Әзірге Ұлыбританияның Портсмут университетінің профессоры, доктор Даррен биіктігі 2-3 метрлік, салмағы 50 келіден асатын, қанатының ұзындығы 8 метрге жететін айрықша құс деп өзіндік жорамал ұсынды. «Samrukia nеssovi» қаңқасы Азияда бірінші рет табылып отыр, мұндай жағдай әлемде екінші екен, өйткені 1995 жылы француз жерінен кездескен Дәл осы Бор дәуіріне жататын құс омыртқасының сүйегі ғылыми-көпшілік басылымдарда талқыға түскен. Енді ұлы дала төсінен табылған Самұрық құстың жұмбақтау қаңқасы Ғылым үшін берер өзгеше жаңалығымен ерекшеленеді дер едік, - деген мәлімет бар.
Әрине, бұл мәлімет жан-жақты зерттеуді, ғылыми негіздеуді талап - етеді. Қорыта айтқанда, самұрық - біріне аналық сипат тән, екіншісі құс сипатындағы екі басы бар, бір қанатын жайғанда бір айшылық жерге жететін, қанатының екпінінен жел соғып, көз жасы жерге жауын болып құйылатын, жауына сұсты, жүйрік, қайратты, сиқырлы зооантропоморфтық образ” делінеді Шаяхметов атындағы тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік құрастырған «Қазақтың мифтік кейіпкерлері» атты еңбекте.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. С.А.Плетнев «От кочевий к городам» − МИА. 142. М.,1967. 13-50-66.)
2. Жанайдаров О. Ежелгі Қазақстан мифтері. Қазақстан балалар энциклопедиясы. – Алматы: «Аруна» баспасы, 2006
3. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы, 1984. – 350 б.
4. Қондыбай.С Толық шығармалар жинағы 9 том Арғықазақ мифологиясы: 1- Кітап:Арыс,2008.-528 б.
5. Зейнолла Сәнік. – Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2017.
6. Мадалиева Ж. Қ. ДҮНИЕТАНЫМ ҰҒЫМЫНЫҢ МӘНІ MATERIALS OF THE XII INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE«SCIENCE WITHOUT BORDERS - 2016» March 30 - April 7, 2016 Volume 7 History Political science Philosophy Sheffield SCIENCE AND EDUCATION LTD 2016
7. Қазақтың көне тарихы/Дайындаған М.Қани. – Алматы: Жалын, 1993. – 400б.
8. Қазақ халық әдебиеті. – Алматы: Жазушы, 1988. – Т.2. -228 б
9. Қазақтың мифтік кейіпкерлері/ Құрас. С.Итеғұлова – Астана: Шаяхметов атындағы тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы, 2016. -276б
