Қазіргі Қазақстан мен Қырғызстанның шекаралас аудандары маңында, Талас өзені алқабында болған, ақыры бүкіл өңірдегі геосаяси жағдайды айқындаған екі ірі шайқас туралы тарихтан белгілі. Хунну жауынгерлері мен Хань империясының жауынгерлері бетпе-бет кездескен алғашқы шайқас б.з. д. 36 жылы болды және Қытай жағына даңқ әкелді. Тарихшылар үшін бұл шайқас, ең алдымен, оның нәтижесімен ерекше: хуннулардың жаңа шаньюі Хуханье державасының ыдырауына тап болып, Қытай бодандығына кіруге шешім қабылдайды, осылайша ол Қытай императорына тағзым етуге келген алғашқы билеуші болды. Сегіз ғасырдан кейін дәл осы аймақта қазіргі тарих үшін маңызы бар тағы бір шайқас өтті. Qazaqstan Tarihy порталы 751 жылдың шілдесінде болған, басқалармен қатар исламның Орта Азияға таралуына жол ашқан шайқас туралы баяндайды.
Талас өзеніндегі шайқас немесе Атлах шайқасы деп -Аббасид халифатының әскерлері мен олардың одақтасы, Тибет империясының Қытайдың Тан әулетіне қарсы әскери қақтығысын атайды. 751 жылдың шілдесінде Орталық Азияның Сырдария аймағына бақылау жүргізу үшін таласқан Тан әулеті мен Аббасид халифатының күштері Талас өзенінің алқабында кездесті. Бірнеше күнге созылған шайқас екі жаққа да айтарлықтай басымдық әкелген жоқ. Алайда көп ұзамайста о баста Тан әулетінің жағында соғысқан қарлұқтар аббасидтер жағына өтеді, нәтижесінде күштер тепе-теңдігі бұзылып, қытайлар ауыр жеңіліске ұшырады.
Тарихшылар бұл жеңіліс Тан әулетінің Батыс экспансиясының аяқталғанын ғана емес, сонымен бірге төрт ғасырға созылған Мәуераннахрдың мұсылмандардың бақылауына өтуін де білдірді деп санайды. Аббасидтердің өздері үшін бұл аймақты басқару экономикалық тұрғыдан тиімді болды, өйткені аймақ Ұлы Жібек жолының құрамында болатын. Сонымен қатар, тарихшылар қытайлық әскери тұтқындар қағаз жасау технологиясының Таяу Шығысқа енуіне, кейін оның бүкіл Еуропаға таралуы себепші болды ма деп пікір таластыруда.
Бұл шайқас болған нақты жерді атауға және оны растауға зерттеушілер қиналады, бірақ сонымен бірге олар бұл шайқас Тараз қаласының маңында, қазіргі Қазақстан мен Қырғызстанның шекаралас аймағында болған деп санайды.
Көбінесе Хань әулеті мен император У-дидің жаулап алуларына байланысты (б.з. д. 156 ж. – б. з. д. 87 ж.), VIII ғасырда қытайдың әскери мүдделері құрғақ, шөлді және қолжеткізгісіз Қашғар жазығынан асып түскені белгілі. Қытайлар мен арабтар арасындағы қақтығыстар Омейяд халифатының әскерлері Орта Азияға келген сәттен басталды. Бұлардың біріншісі 715 жылы болды. Содан кейін Омейяд халифаты билеушілерінің күшімен Ферғана алқабының жаңа билеушісі болып ихшид Алутар тағайындалды. Тақтан құлатылған ихшид қытайларды билік үшін күреске араласуға көндіру үмітімен Таң империясының протекторатында тұрған Кучаға қашуға мәжбүр болды. Қытайлар Ферғанаға Чжан Сяосунның басшылығымен он мың әскер жіберді, олар Намангандағы қуыршақ билеуші Алутарды жеңіп, құлатылған билеушінің құқығын қалпына келтіреді.
Екінші қақтығыс 717 жылы арабтар мен Түргеш қағанатының әскерлері Ақсу мен Тұрфанды қоршауға алған кезде болды. Асина Сиань бастаған жалдамалы қарлұқтардан және генерал Тан Цзяхуй бастаған Тан әулетінің тұрақты әскерлерінен тұратын қытай әскері Ақсу шайқасында омейядтар әскерін тағы да жеңеді. Омейядтар командирі Әл-Яшкури және оның әскері Ташкентке қашады.
747 жылы Абул-Аббас әл-Саффах Хорасан провинциясындағы омейяд халифатына қарсы көпжақты азамат соғысын ("Аббасид революциясы") бастайды, ал 750 жылы Аббасид халифатын құрады. Үлкен Заб өзеніндегі шайқаста шешуші жеңіске жетіп, Әл-Андалусқа ("мұсылмандық Испания") қашып үлгермеген омейяд отбасы мүшелерін өлтіргеннен кейін, Ас-Саффах жаңа халифаттың билігін, оның ішінде Орталық Азия аумағын нығайту үшін өз әскерлерін жібереді, ол жерде оның әскерлері көптеген аймақтық державаларға, соның ішінде Қытайдың Тан әулетіне қарсы тұрады.
Талас шайқасына қатысқан әскерлер саны нақты белгісіз, бірақ тарихшылар түрлі болжамдар келтіреді. Қытай тарапының бағалауы бойынша, Аббасидтер армиясының саны 200 мыңға дейін болған (олардың бір бөлігі Тибет империясы одақтастарының тұрақты әскерлеріне тиесілі), олар (10 мың адам) және жалдамалы қарлұқтардың (20 мың адам) 30 мыңнан аспайтын сарбазбен Тан әулетінің біріккен армиясына қарсы шыққан. Араб қолжазбаларында Қытай сарбаздарының саны 100 мыңнан асуы мүмкін еді делінген.
751 жылдың шілдесінде аббасидтердің күші Талас өзенінің жағалауында Тан әулетінің біріккен қытай әскерлерімен және жалдамалы қарлұқтармен шайқасқа түседі. Шайқастың бесінші күні Тан әулетінің әскері қатты жеңіліске ұшырайды, тарихшылардың пікірінше, бұған себеп - қарлұқтардың сатқындығы және бастапқыда қытайлықтарды қолдаған одақтастардың Ферғана алқабынан шегінуі.
Қытай армиясының үштен екісін құраған қарлұқтар шайқас кезінде аббасидтер жағына өтіп кетеді. Олар қытай әскеріне артқы жағынан шабуыл жасаса, ал аббасидтердің негізгі күштері алдыңғы шебінен соққы берді. Қытай әскерлері өз позицияларын ұстай алмайды, ал әскер қолбасшылары Гао Сяньжи мен Ли Сие жеңілістің сөзсіз екеніне кһздері жеткеннен кейін, аман қалғандардың бір бөлігімен ұрыс даласын тастап шығады. Таластан қытайлықтардың он мыңға жуық әскерінің ішінен тек екі мың адам ғана Тан әулетінің бақылауындағы Орталық Азия аумағына орала алды. Шайқастан кейін генерал Гао Сяньжи Аббасидтер халифатының арабтарымен күресу үшін тағы бір әскер ұйымдастыруға дайын болды, бірақ 755 жылдың аяғында Тан әулеті билігіндегі Қытайда әлемдік тарихқа «Ан-Лушань көтерілісі» деген атпен кірген Қытайдың ортағасырлық тарихындағы ең ірі Азамат соғысы басталады. Мемлекеттің астанасын көтерілісшілер басып алған кезде, Орталық Азияда орналасқан барлық қытай әскерлеріне көтерілісті басу үшін Қытайға оралуға бұйрық беріледі.
Абул-Аббас ас-Саффах бүкіл байлығын әскер қажеттіліктеріне жұмсап, 752 жылы қайтыс болды. Оның ағасы, аббасидтердің екінші халифы Әбу Жафар әл-Мансурдың (754-775) тұсында Аббасидтер сарайына Қытай императоры Су-цзуннан көмек сұраған өтініш келіп түседі. Ол Әл-Мансурдан Ан-Лушан және оның ізбасарлары көтерілісінен кейін әлсіреген Чаньань мемлекетінің астанасын бақылауды қалпына келтіруге көмектесуін сұрайды. Әбу Жафар Әл-Мансур көмектесуге келісіп, қытайларға төрт мың адам жібереді, солардың көмегімен үкімет әскерлері қаланы қайтарып алады. Оларды Қытай императоры жақсы марапаттайды. Көтеріліс басылғаннан кейін бұл жауынгерлерге Қытайда біржола қоныстануға рұқсат беріледі, бұл Қытайдағы алғашқы мұсылман қауымының пайда болуына себеп болды.
Жоғарыда айтылғандай, Талас шайқасынан кейін Қытайда көтеріліс басталды. Қытайдың Орта Азиядағы әскерлері үйлеріне оралып, осының арқасында арабтар Орта Азиядағы ықпалын кеңейтуде сирек мүмкіндікке ие болады. Тан әулетінің аймақтағы ықпалы біртіндеп төмендейді, сондықтан қытайлықтардың жергілікті вассалдары бірінен соң бірі аббасидтердің, тибеттіктердің немесе ұйғырлардың қоластына өтеді. Бұл аймақтың енгізілуін едәуір жеңілдетіп, оны Орталық Азияның басым мәдени күшіне айналдырды.
Алайда, Талас шайқасы аймақтағы буддизмді немесе қытайлық ықпалды біржола өшірді деп айтуға болмайды. Буддизмді ұстанатын қарақытай хандығы 1141 жылы Катван шайқасында мұсылман селжұқтары мен Қараханид мұсылмандарын жеңіп, XII ғасырда Қараханид хандығының қарлұқ мұсылмандарынан Орталық Азияның көп бөлігін жаулап алды. Қарақытайлар сонымен қатар Қытайдың империялық басқару жүйесін қайта енгізіп, ресми тіл ретінде қытай тілін қолданды, өйткені Қытай бұл аймақта, тіпті мұсылман халқы арасында әлі де құрметке ие еді.
Сонымен бірге, ислам буддизмді Орта Азия аумағынан ығыстырып шығарды, сондықтан Қытай буддизмі Үнді аумағынан бөлініп, әртүрлі рухани элементтері бар тәуелсіз дінге айналды деп саналады. Вместе с тем, считается, что ислам все-таки вытеснил буддизм с территории Средней Азии, из-за чего китайский буддизм оказался оторван от индийской территории и развился в независимую религию с различными духовными элементами. Таза жер буддизмі немесе Дзен деп аталатын буддизмнің жеке мектептері мен тармақтары пайда болды. Осылайша, Қытай кейіннен Жапония мен Кореяға тараған Шығыс Азия буддизмінің орталығына айналды.
Бұл шайқастың тарихи маңыздылығын жариялаған алғашқы тарихшылардың бірі орыс шығыстанушысы Василий Бартольд болды. Атап айтқанда, ол: «Ертедегі араб тарихшылары сол кездегі Батыс Азияда болған оқиғаларды сипаттаумен айналысып, бұл шайқас туралы айтпаған, бірақ бұл Түркістан тарихында үлкен маңызға ие екендігі сөзсіз, өйткені ол екі өркениеттің қайсысы жер бетінде басым болуы керек, қытайлық әлде мұсылмандық өркениет пе деген мәселені анықтады»,-деп жазды. Бартольдтың айтуынша, Әл-Табари 915 жылға дейін ислам тарихын жазу үшін Ибн әл-Асирдің сақталған жинағының негізгі көзі болған. Тек Ибн әл-Асирде біз 751 жылы арабтар мен қытайлар арасындағы қақтығыстың сипаттамасын табамыз. Әл-Табари де, бізге жеткен арабтардың алғашқы тарихи еңбектері де бұл туралы мүлдем айтпайды, бірақ әл-Асирдің тұжырымы Тан әулетінің қытай тарихымен толық расталады. Барлық араб дереккөздерінде империяның шығыс бөлігінде болған оқиғалар қысқаша сипатталады. Мұсылмандар жағындағы шайқас туралы тағы бір танымал ақпарат беруші әл-Дахаби (1274-1348) болды.
Талас шайқасы қағаз жасау технологиясының таралуындағы басты оқиға болды. Зерттеушілер жоғары сапалы қағаз Орта Азияда ғасырлар бойы өндіріліп, қолданылып келгенін айтады. Алайда, VII ғасырдың аяғында Орталық Азияны исламдық жаулап алу бұл білімді бүкіл әлемге алғаш рет ашты. Осылайша, 794 жылы-ақ Бағдатта қағаз өндірісінің іздерін табуға болады. Осылайша, қағаз жасау технологиясы алдымен мұсылман мемлекеттерінде тарала бастады, кейінірек Еуропаға келді. Сонымен қатар қағаз өндірісі мемлекеттік құпия болды, оны жасау технологиясын тек кейбір жерлерде ғана білді.
Бірқатар ғалымдар шайқастың стратегиялық маңыздылығын төмендетіп көрсетеді. Сонымен, тарихшылар Стивен Старр мен Джеймс Миллуордтың пікірінше, Тан әулетінің Орталық Азиядағы билігінің түгесілуіне Талас шайқасындағы жеңіліс емес, Ан-Лушань көтерілісі себеп болды дейді. Олардың пікірінше дәл осы себептен қытай әскері Шыңжаңнан кетуге мәжбүр болған. Бұл шайқастың жергілікті түркі халықтарына әсері туралы олар, одақтас қарлұқтардың аз ғана бөлігі соғыстан кейін исламды қабылдады, ал олардың көп бөлігі тек Х ғасырдың ортасында, яғни Талас шайқасынан үш ғасыр өткен соң ғана исламға өтті деген пікірді ұстанады. Тағы бір сарапшы, профессор Денис Синор: «Батыс Түрік қағанатының ішкі істеріне араласу Қытайдың Орта Азиядағы үстемдігіне нүкте қойды, өйткені қағанаттың жойылуы мұсылмандарды негізгі жауынан құтқарды»,-деп жазады.
