Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңінде Қазақстандағы шаруалар қозғалыстарын зерттеушілер Ресей империясы халықтарының ұлт-азаттық қозғалыстар күресі тарихының бір бөлігі ретінде қарастырады. 

Алайда ғалымдарда Ресейдің отарлық саясатына қарсы қазақ халқының ерекше сипаты, күресі туралы бірыңғай пікір жоқ.

Зерттеліп отырған кезеңде ұлт-азаттық қозғалыстың маңызды мәселелері бойынша көзқарастағы қайшылық, көтерілісті басқан кезеңінде және сол кезеңнен кейін әлеуметтік-экономикалық қатынастардың толық зерттелмегенін көрсетеді. Қазіргі Қазақстанда кейбір уақытта қарама- қарсы ой-пікірлерін сақтауы, маңызды құжатнамалық жинақтар мен материалдардың жоқтығын түсіндіру керек. Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология Институтының бастамасы бойынша Абылай ханның 280 жылдығы, Кенесары Қасымов ханының туғанына 190 жылдығы, сонымен бірге оның жетекшілігімен болған көтерілістің 155 жылдығына арналған конференциялар өткізілді. Осы мәселені зерттеу бойынша ғалымдардың күшін біріктірген «Отарлық жағдайларда ұлттық қозғалыстар (Қазақстан, Орта Азия және Солтүстік Қазақстан)» аймақтық конференциясы шығармашылық баланыстарды кеңейтуге, өзара көзқарастармен алмасуға, жаңа концептуалдық позицияларды әзірлеуде, әр түрлі аймақтарда азаттық қозғалыстардың спецификасын анықтауда және осы салада орнатылған жағдайларды көбінен жалпылауға көмектесті.

Халық көпшілігінің маңызды сөз сөйлеуінің бірі Сырым Датов басшылығымен жасалған қозғалысы болды. Кіші жүзде қазақтардың қарсы шығудың негізгі себептері қазақтарға Оралдың «ішкі жағына»  ауысуға патшалықтың тыйым салуы, қазақ ақсүйектерінің бір бөлігі құқықтарына қысымшылық ету, ханның шексіз билігі мен оның жақын арадағы адамдарын теріс пайдаланушылығы болды. Ресейдегі шаруалар көтерелісінің көптеген жетекшілеріне қатысты аңқау-монархиялық қиялдар  Сырым батырға тән болды. «Жақсы ханға» сенімінен Сырым Датовта та құтылған жоқ. Билерге деген қатынасы бойынша ол  негізінен басқа саясатты ұстанды – оларды өз жағына тартуға тырысты, хан билігін қалпына келтіруге келісіп, келісімдерге барды. Көтеріліс жетекшісінің мұндай тәсілі оның дамуын шын мәнінде тоқтатып отырды, бірақ осыған орай отарлыққа қарсы және ханға қарсы сипаты қозғалыстың соңғы кезеңіне дейін сақталды.

Көтерілісті зерттеуде шешілмеген, қарама-қайшы сәттердің пікірталастық мәселелер қатары қалады. Көтерілістегі рулық старшиналардың рөлдері туралы мәселесі пікірталасты болып қалады, Кіші жүздің беделді билерімен сырым датұлының қарым-қатынасы, қозғалыстың тоқталу себептері мен 1802 ж.батырдың  Хивин хандығы маңына өз жақтаушыларымен  кетуі нақтыланбаған; оның қайтыс болған мән-жайы бүгінгі күнге дейін анықталмаған.

Кең көлемді аймақтардың Ресейге қосылудың аяқталу кезеңінде бұрқ еткен Исатай Тайманов батырдың жетекшілігімен 1836-1838 жж. Шаруалар көтерілісінде жаппай қарсы шығудың отарлыққа қарсы және феодалға қарсы бағыттылығы аса айқын көрінді.

1836/38 жж. көтерілісі алдыңғы қозғалысқа қарағанда, сәл басқа жағдайда болды: Қазақстан аумағының негізгі бөлігінің қосылуы аяқталды, патшалықтың отарлық саясаты ашық сипатына ие бола бастады. 1822 ж. «Сібір қырғыздары туралы», 1824ж. «Орынбор қырғыздары» туралы жарғылары, Кіші жүзде басқарудың дистанциялық қызметін енгізуі патша әкімшілігімен қазақ жерлерін жаулап алуға шақырылды. Құнарлығы аз жерлерге қазақ руларын ығыстыру, патшалықтың қазына саясаты – осы барлығы ең алдымен көтеріліске отарлыққа қарсы сипатты берді.

Исатайға сенушілігін білдірген Жәңгір хан жазалаушылары мен қоршаған ортасының біріккен жасақшылар күшіндегі басымдылыған мән бермей соңғы уақытқа дейін көтерілістің негізгі қозғалыстағы күшін қатардағы көшпенділер құрады, ал сол уақытта Исатай жасағына қосылған  билер мен старшындар бастапқыда көтерілісшілер жағында болғанымен, дәл осы кезде сатқындыққа барып, қозғалыс жетекшілерінің сыртынан, хан тарапымен келісімге келе отырып жеңілдіктерге ие болғысы келді. Би-старшындық тобының келісімдік позициясы маңызды бір кезеңде көтерілісті талқандауын тездетті.

1836-1838 жылдардағы қозғалыс тарихында терең әзірлеуді талап ететін пікірталас сәттер аз емес. Исатай мен оның сыбайластарының көзқарастары, жеке тұлғалары зерттелмеген, көтеріліске шыққандардың санын анықтауда басқаша көзқарастар бар. Шын мәнінде Исатай мен Махамбет Өтемісовтың қызметі зерттеу объектісі болып табылады. Исатайға қолдау көрсеткен, Ақбұлақ шайқасына дейін күрескен атақты батырлар (12. VII. 1838), олардың Жәңгір ханмен, оның қоршаған ортасымен өзара қарым-қатынасы – өз зерттеушілерін күтуде.

Кіші жүздің батыс аудандарында 1838 ж. шілде-тамызда бөлек жасақшылары әрекет жасаған, Кенесары Қасымов ханының көтерілісімен өзара байланысты кезеңнің соңғы ерекшеліктерін аша алатын көтерілістің сұрақтар қатары зерттей алады; Махамбет Өтемісовтың поэтикалық мұрасын жете зерттеу негізінде екі туыс ғылымдары – тарих және әдебиет торабында осы апатты қарсы шығу бағдарламасын тәптіштеуін жарықтандыру қажет.

ХІХ ғ. ұлт-азаттық қозғалыс тарихында 1837-1847 жж. көтерілісі  ерекше орынды алады. Ресей саясатына көлемі, әсер ету, қамсыту, ұзақтылығы, қайраттылығы бойына ол қазақ халқының алдағы, келесі қарсыластарынан айтарлықтай ерекшелігі бар. Кавказ таулықтарының қозғалыстарымен 10 жыл бойында хан Кенесары Қасымов басшылығымен отарлық жаулап алуға, Орта жүзде әскери желілердің құрылысына және көтерілістің округтерін ұйымдастыруға басталған наразылығы қуатты империясының күштерін, құралдарын алаң етті, қырғыздар жерлерінде жеңілісімен аяқталған Орта және Кіші жүздерінің бөліктерін әскери жаулап алу мерзімдерін ығыстырды. 

Бұл патшалықтың отарлық саясатына қарсы қазақ халқының ең күшті қозғалысы болды. Ресей патшалығы өзінің отарлық иеленушілігін кеңейте отырып, әкімшілік және әскери қысымға қарамай, жеке-даралығын сақтаған тәуелсіз аудандарды жоюға шешім қабылдаған уақытында көтеріліс пайда болды. 

1837-1847 жж. көтерілістің сипаты, жылжымалы күші бойынша  негізгі мақсаты – орыс халқына емес, отарлық тәртіптердің бекітілуіне және ғасырлар бойы орныққан орындары бар ежелгі дала мекендеушілерін ығыстыруға қарсы, жаппай, отарлыққа қарсы білдірушілік. Онда ғылыми-сынауды талап ететін қарама-қарсылықтар, анықталмаған жағдайлар аз емес.

Аймақтардың Ресейге қосылу кезеңінде қазақ халқының ұлт-азаттық күресте жалпы заңнамалықтар мен аз зерттелген аспектілерді бөліп көрстуге болады.

Аймақтағы ұлт-азаттық қозғалыстың феодалдық топтарының рөлдері мен орындары туралы мәселесі мәнді жөндеулерді, нақтылауды қажет етеді. Орыс шаруашылық соғыстарда өзінің пайдақорлығын көздеген боярлар мен ақсүйектердің қатысу фактілері белгілі. Қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысының барлық кезеңінде, әсіресе, Сырым Датұлының көтерілісінде мұндай көріністі байқауға болады.

Қазақ шаруалары күресінің тактикасы мен әскери ұйымдасуы толық зерттелмеген мәселелерге жатады.  Көтерілісшілердің санды басымдығы, жігерлігі жазалаушы жасақтармен күресу үшін кей уақыттарды жеткіліксіз болды; осы қарсы шығулардың апаттылығы, жергіліктілігі (1837-1847 жж. көтерілісін санамағанда), нақты саяси бағдарламаның жоқтығы олардың жеңілісін ескертіп, көптеген қиын көріністерін шақырды. Билер ислам идеясын тасушылар ретінде аймақта азаттық күрестің барлық кезеңдеріне қатысты, бірақ діни уәждерде көтерілісшілерге деген аса үлкен әсері болған жоқ. Осында Қазақстанда болған көтерілістердің ерекше белгісі жатыр.        

© © ҚР БҒМ ҒК Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты, 2013

Авторлық ұжымның келісімсіз басқа веб-ресурстарда материалдарды қолдануға рұқсат жоқ